جای خالی «روز شعر و ادب فارسی» در گردشگری ایران

گردشگری ادبی از جمله شاخه‌های گردشگری است که با وجود ظرفیت‌های فراوان مغفول مانده. جدی گرفته نشده و نگاه سمبلیک به آن شده. البته گفته می‌شود ساختار وزارتخانه میراث و گردشگری مانعی برای توسعه شاخه‌های مختلف گردشگری بوده چراکه تاکنون نگاه این وزارتخانه تنها بر محور معرفی بناهای تاریخی استوار بوده.

صنعت گردشگری وابسته به ادبیات از قرن هیجدهم میلادی آغاز شد؛ وقتی Bardolatry باعث شد تا Stratford تبدیل به مرکزی برای گردهمایی طرفداران شکسپیر شود. بیشتر شهرهای بزرگ جهان دارای وجه ادبی منحصر بفرد خود بوده و قابلیت تبدیل شدن به یکی از معروف‌ترین مقاصد گردشگری ادبی جهان را دارند! 

اگر از لندن، پاریس، رم، استکهلم، ونیز و… به عنوان مقاصد گردشگری ادبی بگذریم، می‌توان گفت، توکیو سال‌ها میزبان یک جشنواره سالانه ادبیات بود که باعث شد این شهر به یکی از معروف‌ترین مقاصد گردشگری ادبی جهان تبدیل شود و پذیرای افرادی همچون J. M. Coetzee و Junot Diaz باشد. حتا دوبلین نیز به عنوان شهر نویسندگان بزرگی همچون ییتس، منگن و جویس نه تنها کتابخانه‌ای دیدنی برای گردشگران دارد بلکه موزه نویسندگان آن نیز میزبان گردشگران ادبی است ضمن آنکه قدم زدن در خیابان‌های زیبایش که Leopold Bloom و Stephen Daedalus در آن قدم زده‌اند نیز از جذابیت‌های گردشگری ادبی است. 

ایران نیز از مشاهیر ادبی کم ندارد. با نگاهی به تاریخ ادبیات ایران می‌توان نام‌هایی همچون حافظ، سعدی، خواجوی کرمانی، خیام و… را دید که هریک زبان زد خاص و عام هستند. اما به طور مثال شیراز که حافظ و سعدی در آن آرمیده‌اند تا چه اندازه به عنوان شهری برای گردشگران ادبی معرفی شده است؟ شیراز زادگاه نویسندگان بزرگی است که همان‌ها نام شهر شاعران را به آن داده‌اند. 

مکان‌های ادبی را می‌توان به شیوه‌های مختلف تعریف کرد، اما اساسا هویت این مکان‌ها از ارتباط بین نویسندگان و آثار آن‌ها شکل می‌گیرد. چنین مکان‌هایی بخشی از میراث فرهنگی بشر و جاذب گردشگران بسیاری در سراسر دنیاست. مفاهیم کلیدی میراث در مکان‌های ادبی قابلیت استفاده دارد و مطالعات میدانی زمینه‌ای مناسب‌تر برای فهم ارتباط بین این دو ایجاد می‌نماید. گردشگری ادبی با تحقق هم افزایی فرهنگی- ادبی، علاوه بر شکل گیری یک فعالیت اقتصادی جدید، می‌تواند با ساخت هویتی یکدست و نیرومند، به پایداری هویت ملی، امنیت ملی و پایداری سیاسی- فرهنگی بینجامد. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این سوال است که پتانسیل‌های گردشگری ادبی کاشان کدامند و اساسا عوامل موثر بر توسعه گردشگری ادبی در شهر کاشان چیست؟ بدین منظور با رویکردی توصیفی- تحلیلی و نظرسنجی از کارشناسان گردشگری آشنا به ادبیات به مطالعه و شناسایی عوامل اثرگذار بر توسعه گردشگری ادبی در شهر کاشان پرداخته است. شهر کاشان با برخورداری از شعرای معروفی چون سهراب سپهری و سپیده کاشانی با وجود موانعی نظیر عدم مستندسازی جاذبه‌های گردشگری ادبی کاشان، عدم بهره برداری کافی از فرصت‌های ادبی، تاریخی و فرهنگی منطقه کاشان، توجه ناکافی به ایجاد و طراحی تورهای گردشگری ادبی کارآمد، موثر، کوتاه مدت و با قیمت مناسب، عدم توجه مناسب به تنوع بخشی و توسعه برنامه‌های تبلیغاتی در داخل و خارج از کشور، عدم توجه مناسب به تقویت زمینه‌های گردشگری الکترونیک در امر گردشگری ادبی و… نتوانسته از این فرصت بدیع فرهنگی و اقتصادی بهره لازم را ببرد. 

امروز ۲۷ شهریور در تقویم به نام «روز شعر و ادب فارسی و روز بزرگداشت محمدحسین شهریار» نامگذاری شده است. این امر بهانه‌ای شد تا نگاهی به توسعه «گردشگری ادبی» در ایران بیاندازیم. 

مجتبی گهستونی (راهنمای گردشگری و فعال میراث فرهنگی) با اشاره به آنکه طی سال‌های اخیر فعالان این حوزه سعی کرده‌اند تا علاوه بر برگزاری چند همایش در حوزه گردشگری ادبی، بخش‌هایی از سرفصل‌های گفتمان با مسئولان گردشگری در استان‌ها را به این مهم اختصاص دهند، گفت: اخیرا کتابی تحت عنوان «ادبیات نفتی» منتشر شده که به بیان داستان‌هایی می‌پردازد که در مناطق نفت‌خیز اتفاق افتاده. چنین کتاب‌هایی نشانه‌هایی از گردشگری ادبی دارند. با وجود کارهایی که طی این سال‌ها انجام شده هنوز به عنوان بخشی جدی در حوزه گردشگری به آن نگاه نمی‌شود و تبدیل به دغدغه‌ای برای مسئولان گردشگری نشده است. 

او ادامه داد: از آنجایی که گردشگری ادبی به نوعی تلاقی گردشگری با ادبیات است گویی تداخل وظیفه بین وزارتخانه‌های متولی بوجود می‌آورد. از یک سو متولی گردشگری وزارت میراث و گردشگری است و از دیگر سو متولی ادبیات، وزارت فرهنگ است. حتا در جلساتی که برگزار می‌کنیم و خواستار برگزاری نمایشگاه و همایش گردشگری ادبی هستیم بازهم با چالش روبه رو می‌شویم و اجرایی نمی‌شود چراکه نیاز است تا تعامل و همکاری دو سویه بین دو وزارتخانه بوجود آید. 

گهستونی تصریح کرد: در برخی از شهرها که ادبیات نقش پررنگی در جامعه دارد همانند شهرهای جنوبی و البته شهرهای شمالی کشور، می‌توان گردشگری ادبی را توسعه و رونق بخشید. ادبیات جنوب و ادبیات شمال بسیار خاص است و در این میان مکتب ادبی اصفهان نیز داریم که می‌توان بر روی این مباحث کار کرد. به طور مثال «کلیبر» به عنوان یک رمان موفق گردشگری ادبی را در خراسان پررنگ کند. در این میان ادبیات شمال و جنوب کشور قرابت‌های خاصی دارند که می‌توانند در زمره مقاصد گردشگری ادبی جای گیرند. 

این فعال گردشگری با اشاره به آنکه «روز شعر و ادب فارسی و روز بزرگداشت محمد حسین شهریار» می‌تواند تبدیل به فرصتی برای معرفی و مورد توجه قرار گرفتن ظرفیت‌های شعری و ادبی کشور شود، گفت: علاوه بر استان فارس و بویژه شیراز که شاعران صاحب سبک و معروفی در آن پرورش یافته و به تاریخ معرفی شده‌اند، سایر شهرهای کشور از جمله خوزستان نیز جریانات خاص ادبی را رقم زده‌اند. از موج ناب و شعر دیگری گرفته تا سایر مکاتب شعری که در خوزستان شکل گرفته می‌توانند تبدیل به مقاصدی برای گردشگری ادبی شوند. استان‌ها و شهرهایی که چنین ظرفیت‌هایی دارند باید بتوانند از این ظرفیت استفاده کنند. به طور مثال، مسجد سلیمان که شهر خواستگاه شکل گیری موج ناب است می‌تواند به عنوان پایتخت شعری خوزستان مورد توجه قرار گیرد. حتا در حوزه ادبیات نفتی هم می‌تواند تبدیل به محور گردشگری ادبی شود. 

او ادامه داد: اینگونه به نظر می‌رسد که مسئولان گردشگری ما تاکنون به حوزه گردشگری ادبی نگاهی سمبلیک و گذرا داشته‌اند. این حوزه نتوانسته تاثیرگذار عمل کند و بیشترین دلیل همان اختلاف نظر بین دو وزارتخانه است. در ادارات کل میراث و گردشگری استان‌ها متولی حوزه گردشگری ادبی نداریم. افراد علاقه‌مند به این حوزه نداریم و در بیشتر مواقع رفتارهای سلیقه‌ای اعمال می‌شود. تداخل وظیفه وجود دارد و موضوع بسیار ناب و خلاقانه‌ایست که مسئولان نخواستند به این حوزه ورود جدی داشته باشند. این درحالی است که می‌توانیم به واسطه توسعه و رشد گردشگری ادبی، خانه بسیاری از شاعران و نویسندگان مطرح را مرمت کنیم. به طور مثال خانه احمد محمود که یک نویسنده مشهور است به جای آنکه مرمت و تبدیل به موزه یا مکانی برای معرفی این نویسنده شود، تخریب شد. 

گهستونی اظهار کرد: مکان‌ها و رویدادهایی که در ادبیات شعری و داستانی شاهد هستیم به اندازه‌ای شاخص و پررنگ هستند که می‌توانند تبدیل به مقاصد گردشگران شوند اما تاکنون این امر تنها در حد حرف مسئولان باقی مانده و عملیاتی نشده است. در این میان نباید فراموش کرد که گردشگران علاقه زیادی برای سفر به این مقاصد دارند. به طور مثال زمانی که درصدد معرفی احمد محمود برآمدیم، شاهد آن بودیم که بسیاری از گردشگران علاقه‌مند شدند تا از این خانه بازدید کنند و حتا اگر امکان ورود نداشتند این خانه را از بیرون می‌دیدند. این احساس نیاز توسط مخاطب وجود دارد اما مسئولان توجهی به آن ندارند. کارهای جزیره‌ای انجام می‌شود. 

به گفته او، گردشگری ادبی نه تنها در حوزه گردشگری داخلی مغفول مانده بلکه در حوزه بین‌المللی نیز آنچنان که باید شناسانده نشده چنانکه وقتی به شیراز سفر می‌کنیم بیشتر گردشگران خارجی برای بازدید از تخت جمشید و پارسه می‌روند اما تعداد اندکی از آن‌ها برای بازدید از حافظیه و سعدیه می‌آیند. حتا آرامگاه خیام و عطار و فردوسی نیز جایی در میان مقصد گردشگران خارجی ندارند چراکه برای آن‌ها تعریف نشده است. 

ظرفیت‌هایی که جدی گرفته نمی‌شوند

مصطفی فاطمی (مدیر اداره کل گردشگری داخلی معاونت گردشگری) نیز باتاکید برآنکه یکی از ظرفیت‌های ما در ایران وجود مفاخر ادبی و روایت‌ها و داستان‌های اساتیری و ادبیات است، گفت: ما یکی از غنی‌ترین کشورها در حوزه ادبیات هستیم. در سال‌های متعدد معمولا نتوانستیم از این ظرفیت استفاده کنیم چراکه کمتر به نمادهای فیزیکی مربوط به مفاخر ادبی توجه داشتیم. به این معنا که بسیاری از بزرگان ادبیات ما در اکثر نقاط کشور هستند که المان ادبی خاصی ندارند به این معنا که خانه، مقبره یا هر آنچه که به آن‌ها مرتبط است مشخص نیست. این امر نیازمند مطالعه و شناخت است. به این معنا که از یک سو محورهای ادبی در کشور باید شناسایی شود و از دیگر سو باید شرایط استفاده از آن را بوجود بیاوریم. 

او ادامه: هر چند افراد زیادی داریم که در حوزه ادبیات کار کرده‌اند اما افرادی که بر روی موضوعات ادبی، افسانه‌ها و اسطوره‌ها کار کرده باشند تا آنرا برای گردشگری ملموس کنند، اندک هستند. ادبیات فولکلور و آواها و نماهای ایرانی، مفاخر ایرانی، معابر و المان‌های فیزیکی مشاهیر ما آنگونه که باید برای گردشگران ملموس نشده‌اند. وقتی وارد بحث گردشگری ادبی می‌شویم باید مشاهیر و روایات ملموس شوند. این ملموس شدن به این معناست که فرد وقتی که در فضایی قرار گرفته که شاعر، نویسنده یا روایت داستانی در آنجا اتفاق افتاده آنرا بتواند حس کند. تاکنون افرادی که در این حوزه کار کرده‌اند توان آن را نداشته‌اند که این امر را به مرحله ظهور برسانند. 

فاطمی یادآور شد: گردشگری در کنار سایر ظرفیت‌ها که قرار می‌گیرد می‌تواند خود را بروز دهد. این درحالی است که تاکنون نخواستیم از ظرفیت ادبی در حوزه گردشگری استفاده کنیم. نوع نگاه حاکم در حوزه گردشگری اینگونه بود که با ظرفیت‌های تاریخی و میراث‌فرهنگی به این حوزه بنگرد از این رو چنین ظرفیت‌هایی مانند حوزه ادبی زیاد مورد توجه نبوده و تنها به انجام اقداماتی جسته و گریخته اکتفا شده است. 

مدیر اداره کل گردشگری داخلی معاونت گردشگری همچنین درخصوص موانعی که برخی از ادارات کل میراث و گردشگری استان‌ها پیش روی فعالان گردشگری ادبی گذاشته‌اند و به تداخل فعالیت این حوزه بامتولیان متعدد از وزارت فرهنگ و ارشاد گرفته تا وزارت میراث و گردشگری اشاره دارند، گفت: این امر را می‌پذیرم. ساختار وزارتخانه ما تاکنون اینگونه نبود که این حوزه را بپذیرد. حتا زمانی که خودمان با مدیران کل استانی تماس می‌گیریم می‌گویند که این امر در حوزه ساختار ما نیست. اگر می‌خواهید بنای تاریخی معرفی کنید این کار را می‌کنیم. تاکنون این ساختار اجازه پرداختن به حوزه‌های دیگر گردشگری از جمله گردشگری ادبی را نداده است. این ضعف در خیلی از حوزه‌ها وجود دارد حتا در حوزه گردشگری الکترونیک، گردشگری سلامت و… نتوانستیم در سال‌های گذشته به این حوزه‌ها بپردازیم و در این حوزه‌ها ضعف داریم. 

فاطمی اذعان داشت: حتا در شیراز هم نگاهی که به مقبره حافظ و سعدی وجود دارد نگاه به حافظ و سعدی و بحث گردشگری ادبی نبوده بلکه به مانند یک بنای تاریخی به حافظیه و سعدیه نگریسته شده است. گویی طی این سال‌ها نگاهی که وزارتخانه به شاخه‌های مختلف گردشگری داشته به اندازه‌ای ضعیف بود که نتوانسته سبب رشد و شکوفایی این شاخه‌ها شود. 

مدیر اداره کل گردشگری داخلی معاونت گردشگری با اشاره به آنکه هرچند ممکن است با توسعه گردشگری ادبی بازار هدف را بر روی گردشگران فارسی زبان محدود کنید، درخصوص جهان شمول بودن نام ادبایی مانند مولانا، حافظ، سعدی و خیام گفت: گردشگری ادبی ظرفیت عظیمی دارد که می‌تواند گردشگران زیادی را جذب کند. نوع نگاه و ساختار وزارتخانه میراث باید اصلاح و به شاخه‌های مختلف گردشگری توجه شود. در این راستا در روز ۲۸ شهریور میز گردشگری ادبی در معاونت گردشگری برگزار خواهد شد تا موانع و چالش‌های این حوزه را مورد بررسی قرار دهیم. فعالان گردشگری، اساتید و کارشناسان در این میز گرد هم می‌آیند و تا این موضوع را پیش ببریم. امید است با تشکیل میز تخصصی گردشگری ادبی، باب جدیدی در حوزه گردشگری کشور باز شود که گسترده وسیعی دارد و بتواند به عنوان یکی از محورهای اصلی گردشگری کشور مورد توجه واقع شود.