خوف خاک

فاطمه ایزدی/ خاک، گوهر گران بهایی است که هم کمر به تامین 95 درصد از غذای انسان بسته و هم مثل آب، مایه حیات است و بدون آن، زندگی امکان پذیر نیست. بقای آدمیزاد به خاک سالم گره خورده و این پالاینده نه تنها تأمین کننده مواد غذایی است بلکه خاصیت تصفیه کنندگی هم دارد. با این حال اما این ماده حیاتی با همه خواص فیزیکی، شیمیایی و زیستی که دارد می تواند در اثر برخی عوامل در شمار یکی از منابع آلودگی زیست محیطی نیز قرار بگیرد و بشر را یک شبه بیچاره کند.

کافی است در اجزای تشکیل دهنده خاک، تغییراتی به وجود آید و استفاده از آن نا ممکن شود. آن وقت است که خاک به ششمین عامل انقراض دنیا بدل می شود و به عنوان خطری جدی برای سلامت، ضربه سختی به کره زمین می زند. آن طور که منابع جهانی می گویند میزان تخریب خاک در دنیا به حدی است که ما در هر ثانیه، چیزی معادل ارزش یک زمین فوتبال را از دست می دهیم و این موضوع، بیش از هر چیز از دخالت های انسانی آب می خورد.

در استان فارس نیز دغدغه از دست رفتن خاک و آلوده شدن این عنصر حیاتی وجود دارد و از معدن هایی که موجب نابودی پوشش سطحی و گسترش مواد شیمیایی در خاک می شوند گرفته تا فعالیت برخی صنایع و کارخانه ها به آلایندگی خاک، دامن زده اند. به گواه کارشناسان و فعالان محیط زیست، سرب یکی از رایج ترین آلاینده های خاک است و در این میان، برخی مواد شیمیایی قوی در حوزه کشاورزی نیز می تواند مواد ارگانیک در خاک را کاهش دهد و به تدریج، حاصلخیزی آن را از بین ببرد. دسته ای از آلایندگی ها نیز با دفن زباله و روانه شدن گازها و ضایعات سمی کارخانه ها به رودخانه ها ایجاد شده اند و بخشی دیگر با آفتکش ها و تخریب های ناشی از معادن به این ورطه افتاده اند.

چند وقت پیش مدیرکل سابق حفاظت محیط زیست فارس نیز گفته بود تخریب ‌های ناشی از معادن به ویژه معادن شن و ماسه و انباشت حجم زیادی از محصولات سنگ بری ‌ها و معادن کارخانه سیمان در درون و مجاورت شهر شیراز در این داستان نقش داشته است و این معادن، ریه اکسیژن ساز شهر را هدف قرار داده اند. هر چند محمد رحیمی، یکی از مسئولان صمت فارس در گفت و گو با «خبرجنوب» آلایندگی خاک توسط معادن استان را رد می کند و تأکید دارد که فعالیت معادن، تاثیری در آلودگی خاک نداشته است اما در عین حال نمی توان عواقب و نقش معادن روباز استان در زیر و رو کردن سطح زمین، از بین بردن پوشش گیاهی و وارد کردن مواد آلاینده به آب و خاک را نادیده گرفت.

شناسایی و پایش واحدهای آلوده کننده خاک در فارس

در هر حال، خاک تجدیدناپذیر است و آن طور که معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست فارس نیز به «خبرجنوب» می گوید یک قرن طول می کشد تا یک سانتی‌ مترمکعب خاک تولید شود. به گفته قاسم نهاوندی، خاک در تمام نقاط کره زمین، قابل استفاده نیست و فقط بخش هایی از آن قابل بهره برداری است و همین مسئله، ضرورت حفظ و نگهداری از این عنصر حیاتی را گوشزد می کند.

این مسئول با اشاره به مسئولیت های خطیر سازمان حفاظت از محیط زیست در پیگیری مسائل مربوط به آلودگی خاک، تأکید می کند که اگر این منبع طبیعی توسط صنایع یا واحدهای تولیدی آلوده شوند عاملان، شناسایی و با آن ها برخورد می شود.

به قول معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست فارس، بر اساس ماده ۱۵ قانون حفاظت از خاک، سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است نسبت به شناسایی واحدهای آلاینده خاک اقدام کرده و به آلوده کننده اخطار دهد که ظرف مهلت معین، متناسب با نوع ماده آلاینده نسبت به حذف و رفع منشاء آلودگی، بازسازی خاک و جبران خسارت وارده اقدام کند.

نهاوندی تأکید می کند که بنا به همین اصل، واحدهای صنعتی که در فارس، مشمول خود اظهاری هستند مکلف شده اند در یک بازه زمانی، آنالیز و نمونه برداری از خاک را انجام دهند تا سازمان حفاظت از محیط زیست با مقایسه این نوع خاک با نمونه اصلی به این نتیجه دست پیدا کند که آیا فعالیت چنین واحدهایی در آلودگی خاک، نقش داشته است یا خیر. در واقع به منظور اجرای دقیق قانون حفاظت از خاک، کارشناسان اقدام به شناسایی و پایش واحدهای آلوده کننده خاک در فارس می کنند و پس از آنالیز و مطابقت با استانداردهای آلودگی خاک، صدور اخطاریه و محاسبه جریمه آلودگی خاک در دستور کار قرار می گیرد.

وی با تأکید بر اهمیت رصد و پیگیری آلودگی های زیست محیطی، تأکید می کند که واحدهای آلاینده زیست محیطی پس از شناسایی، موظف هستند نسبت به پاکسازی خاک اقدام کنند، در غیر این صورت به دست قانون و مراجع قضائی سپرده می شوند.

نهاوندی به این نکته نیز گریز می زند که تا کنون برای 5 واحد متخلف، اخطاریه آلودگی خاک صادر شده و موضوع به طور جد در حال پیگیری است.

به گفته این مسئول، برخی واحدهای صنعتی سنگین در فارس مشمول سنجش آلودگی خاک هستند و از شهرک ها و واحدهای بزرگ صنعتی گرفته تا واحدهای پالایشگاهی و شیمیایی در این دسته جای می گیرند که احیاناً فعالیت های آن ها می تواند خاک را متأثر کند. البته او به این نکته نیز اشاره می کند که صنایع این چنینی در فارس، موظف به ارائه گزارش آلودگی خاک به سازمان حفاظت از زیست شده اند.

واژگونی تانکرهای مواد نفتی و شیمیایی در برخی محورهای فارس

هر چند به قول معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست فارس، در حال حاضر مشکل چندانی در این حوزه وجود ندارد اما یکی از معضلات فعلی در این بخش، واژگونی تانکرهای مواد نفتی و شیمیایی در برخی محورهای فارس است. در واقع این دسته از تانکرهای حامل سوخت که از عسلویه به سمت شمال کشور در حال حرکت هستند در مسیر تردد در فارس، ممکن است واژگون شوند و خاک را آلوده کنند.

نهاوندی با تاکید بر ضرورت ساماندهی این مسئله، یادآور می شود که آلودگی‌های نفتی، ورود پساب تصفیه نشده به اراضی کشاورزی، واژگونی تانکرهای حامل  سوخت و تخلیه هر نوع ماده شیمیایی به خاک، فاکتورهایی است که مردم در صورت مشاهده باید به نزدیک ترین اداره حفاظت محیط زیست شهرهای خود اطلاع دهند تا این موارد مورد بررسی قرار بگیرد.

در هر حال آلودگی خاک، یک مسأله بسیار جدی است که مردم نیز در کنار مسئولان می توانند فریادرس این عنصر طبیعی باشند. از نقش تخریبی فاضلاب های شهری و زباله های بیمارستانی که بگذریم، بطری ‌ها و قوطی‌ های کنسرو، لاستیک ‌های مستعمل، لاشه‌ های اتومبیل و فضولات خانگی نیز در آلودگی خاک اثرگذار هستند و بخشی از تکمیل پازل حفاظت از خاک به نوع بینش، فرهنگ و تعصب مردم نسبت به خاک بازمی گردد.

تغییر اقلیم و خشکسالی به آلودگی خاک در فارس دامن زده است

مدیر کل مرکز زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور نیز از منظر حرفه ای خود به این داستان نگاه می کند و می گوید: منابعی همچون تغییر اقلیم، خشکسالی و افزایش عمق برداشت آب های زیرزمینی به آلودگی خاک در استان دامن می زند.

به گفته طهمورث یوسفی وقتی از دشت های همسایهِ دریاچه ای همچون مهارلو که دارای املاح فراوان است بیش از حد مجاز، آب های زیرزمینی برداشت شود این موضوع موجب شوری آب و ورود املاح به آب های حوزه کشاورزی شده و در نهایت، خاک را آلوده خواهد کرد. کاهش آب های سطحی در اثر خشکسالی نیز می تواند به ازدیاد گرد و غبار منجر شود و به قول این مسئول، نه تنها دخالت های انسانی بلکه آلودگی های طبیعی نیز در آلایندگی خاک نقش دارد.

به گفته مدیر کل مرکز زمین ‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور، برخی واحدهای زمین شناسی که حاوی گچ و ترکیبات سنگین هستند نیز بر آلودگی خاک مناطقی که با فرسایش خاکی یا فیزیکی، دست و پنجه نرم می کنند اثرگذار است.

یوسفی به این نکته اشاره می کند که فاکتورهایی همچون کودهای شیمیایی و فاضلاب های شهری نیز در آلودگی خاک نقش دارند؛ به عنوان مثال رودخانه ای که از وسط یک شهر می گذرد به دلیل سرریز شدن انشعابات فاضلاب ها به این بستر، می تواند آلودگی ایجاد کند. از دیدگاه مدیر کل مرکز زمین ‌شناسی و اکتشافات معدنی جنوب کشور، در محیط های روستایی که تاثیر فرآیندهای صنعتی شدن، کمتر بوده می توان ویژگی های طبیعی تری از خاک مشاهده کرد، حال آنکه در محیط های شهری، تاثیر فرآیندهای انسان زاد در آلودگی خاک بیشتر بوده است.

در هر حال، خاک به همان اندازه که آب برای جهان هستی، مهم است به زندگی بشر، گره خورده است. خاکِ رفته، سرمایه رفته ای است که نبودش، نه تنها تیشه به ریشه  زنجیره غذایی همه جانداران می زند بلکه سلامت مردم را نیز نشانه می رود. هر چند برخی صنایع، پایه های اقتصاد و اشتغال را در فارس محکم کرده اند اما نباید به بزرگ ترین سرمایه یعنی خاک، پشت کرد و با آلودگی، نفس های آن را به شماره انداخت.