تالاب حله؛ تازه‌ترین قربانی بی‌آبی

اکوسیستم‌ها و زیست بوم‌ها به طور معمول یا به واسطه‌ی تعرضات انسانی مورد تهدید قرار می‌گیرند یا تغییرات اقلیمی و شرایط جوی. در کشور ما، اما نبود یا نادیده گرفتن قوانین کارآمد و موثر در حوزه محیط زیست نیز مزید بر علت شده است.

این وضعیت در شرایطی که حیات زیستگاهی خاص بسته به تصمیمات و عمل چندین دستگاه اداری باشد بغرنج‌تر هم خواهد شد.

تالاب حله در استان بوشهر یکی از این زیست‌بوم‌ها است که سالهاست به دلایل مختلف به ویژه اختلاف نظر سازمان آب منطقه‌ای بوشهر و سازمان حفاظت از محیط زیست رو به نابودی گذاشته است.

رود دائمی حله از پیوند دو رود شور دالکی و شیرین شاپور در روستای درودگاه، بخش سعدآباد شهرستان دشتستان ایجاد شده و پس از طی مسیری طولانی در روستاهای بخش آبپخش وارد دهستان کره بند در شهرستان بوشهر شده و به دوشاخه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود.

شاخه شمالی، روستای کره بند را دور زده و پس از عبور از روستاهای مُحرزی، محمدی، گوابین و فراکه و ...، باپیچ و خم‌های زیاد و شیب ملایم در مصب خود یک جزیره کوچک بیضی شکل را ایجاد نموده و وارد خلیج فارس می‌شود.

شاخه جنوبی آن نیز با دِبی بیشتر وارد دشت مسطح می‌شود. درست در این منطقه است که رود خانه کاملاً به سطح اساس خود رسیده و شیب آن به حداقل می‌رسد.

با طغیان آب رودخانه در سال‌های ترسالی برای مدت زیادی از سال، آب روی زمین باقی می‌ماند و سبب رشد و پوشش انبوهی گیاهی و همچنین ایجاد مناطق اکولوژیک در جنوب روستای کره بند شده و تالاب حله را که یک زیست بوم منحصر به فرد است در شرایط اقلیمی خشک پدید می‌آورد. 

تالاب حله یکی از مهم‌ترین مناطق اکولوژیک استان بوشهر است

راضیه اشعثی فعال محیط زیست گفت: تالاب حله در سال ۱۳۴۲ به طور رسمی از سوی سازمان محیط زیست استان بوشهر به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام شده است.

وی افزود: این تالاب یکی از مهم‌ترین مناطق اکولوژیک استان بوشهر است و موقعیت جغرافیایی آن نشان می‌دهد با وجود شرایط نامساعد طبیعی، اقلیم خشک، بارش‌های شدید، کوتاه مدت و رگباری، رودهای فصلی و کم آب ودوره گرمای طولانی به دلیل موقعیت خاص مکانی در سواحل خلیج فارس، تعدیل آب و هوا در فصل پاییز وزمستان، بالا بودن سطح آب زیرزمینی، موجب رشد و انبوهی گیاهان بومی شده وسبب تنوع اکوسیستم و مقصد پرندگان مهاجر از نواحی سردسیر است.

این فعال محیط زیست اضافه کرد: وضعیت توپوگرافی منطقه، شیب زیاد درکوهپایه‌های زاگرس، شیب ملایم جلگه‌ها و تراس‌های مسیر رودخانه زمینه‌ی طغیان‌های فصلی و ایجاد دشت‌های سیلابی را فراهم آورده است. بر این اساس منبع آب تالاب در طول زمان پیدایش تا امروز، از محل طغیان ناشی ازبارش‌های سیلابی زمستانه و تا حدودی جزر و مد خلیج فارس تامین می‌شده و هرسال بر محدوده آن افزوده می‌شده است.

مساحت آبی تالاب حله به کمتر از یک پنجم رسیده است

اشعثی در توضیح دلایل خشکیدگی تالاب بیان کرد: در سال ۱۳۸۶با آبگیری سد رئیسعلی دلواری بر روی رودخانه شاپور که یکی از شاخه‌های اصلی تغذیه آب تالاب بود، سبب شده آب رودخانه به شدت کاهش یابد. به شکلی که میانگین دبی سالانه آب رودخانه حله از سال‌های ۱۳۸۵ و ۱۳۸۶ به کمتر از ۵ میلیون مترمکعب در سال رسیده است. خشکسالی‌ها و تغییرات اقلیمی نیز در دو دهه‌ی اخیر تأثیرات مهمی بر ساختار و کارکرد تالاب گذاشته است.

وی اظهار کرد: انباشته شدن رسوبات در دهانه شاخه‌های فرعی ورودی آب به تالاب و پرداخت نشدن حق آب تالاب، شیوه آبیاری نامناسب در بخش کشاورزی، چرای بی رویه، قطع پوشش گیاهی و آتش سوزی عمدی درختان تالاب از سوی مردم محلی و ناآگاهی و شناخت مردم بومی نسبت به کارکردهای مناطق تالابی، موجودیت تالاب را در معرض خطر جدی قرار داده است به طوری که از ۲۰ هزار هکتار مساحت آبی تالاب کمتر از ۴ هزار هکتارآن باقی مانده است.

این فعال محیط زیست با بیان اینکه ۶۰ درصد زیستگاه و محدوده تالابی از بین رفته است افزود: بسیاری از گونه‌های جانوری کاسته شده و پرندگان بومی و مهاجردر معرض آسیب قرار گرفته‌اند.

راضیه اشعثی گفت: توزیع نامتعادل آب، ذخیره آب در پشت سد رئیسعلی، پرداخت نشدن حق آب تالاب، استفاده‌های بالادستی از آن در بخش کشاورزی، اختصاص حق آب تالاب بر خلاف اصول آمایش به کشت صیفی و محصولات آب بر و همچنین افزایش بی رویه سطح زیر کشت نخیلات و آبیاری غرقابی موجب کاهش حجم آب ورودی به تالاب و تغییردر اکوسیستم آن شده است. از طرف دیگرورود پساب کشاورزی، افزایش غلظت املاح و شرایط هیدرولوژی ناپایدار، موجودیت تالاب را در وضعیت بحرانی قرارداده است.

برنامه مدیریت زیست محیطی تالاب حله تدوین شده است

صادق پورسالم،رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان بوشهر هم گفت: تالاب حله یکی از تالاب‌های مهم کشور است که در بخشی از ناحیه دشتی و هموار سواحل خلیج فارس قرار گرفته و از سه محدوه آبی، خشکی و جزر و مدی تشکیل یافته است. هم اکنون بخش آبی آن که از سوی رودخانه حله تامین می‌شده دچار بحران است.

وی اضافه کرد: از عوامل ایجاد این بحران می‌توان به خشکسالی‌ها و بحران کم آبی، نبود مدیریت صحیح منابع آبی در سطح حوضه آبخیز که از منطقه ارژن و پریشان شروع می‌شود، تخصیص نیافتن حق آبه قانونی تالاب، برداشت غیرمجاز از آب رودخانه حله، انباشت روسوبات در دهانه ورودی تالاب حله و ایجاد شیب منفی بر جریان طبیعی رودخانه را می‌توان نام برد.

رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان بوشهر خاطر نشان کرد: برنامه مدیریت زیست محیطی تالاب حله در فاز گسترش و تعمیم دستاوردهای طرح حفاظت از تالاب‌های ایران، از سوی این اداره و با مشارکت ذینفعان تدوین شده است.

پورسالم ادامه داد: این برنامه جامع که با تصویب سازمان مدیریت برنامه ریزی به عنوان یک برنامه بالا دستی، وظایف کلیه دستگاه‌ها و ذینفعان تالاب حله را مشخص کرده به عنوان سند احیای تالاب مورد توجه قرار خواهد گرفت.

این مقام مسئول عنوان کرد: در چارچوب این برنامه‌ی مدیریت، یک چشم‌انداز بلند مدت برای وضعیت تالاب و منطقه حفاظت‌شده و مدیریت ارزش‌هاو عملکردهای آن تعریف شده و نقشه راه برای دستیابی به این چشم‌انداز مشخص شده است.

رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان بوشهر افزود: این برنامه مدیریتی به‌ویژه بر مشارکت افراد محلی و ترغیب آن‌ها به استفاده خردمندانه از منابع تالاب و افزایش مشارکت‌های بین بخشی به‌منظور دستیابی به اهداف مشترک موردنظر و ارتقای آگاهی‌ها نسبت به اهمیت تالاب و منطقه حفاظت‌شده تأکیدی ویژه دارد.

پور سالم یادآور شد: هم اکنون جلسات استانی، شهرستانی دبیرخانه تالاب تشکیل شده و درحال تشکیل کمیته‌های تخصصی و محلی به منظور کار علمی و عملی در خصوص نجات تالاب حله هستیم.

وی در خصوص تلاش‌های این اداره کل در چندسال اخیر برای نجات اکوسیستم حله گفت: مکاتبات و نشست‌های متعددی برای تامین حق آبه با منابع آب استان داشتیم و حتی موضوع در شورای تامین شهرستان و استان نیز طرح شده است و امیدواریم این نشست‌ها به تامین میزان قانونی حق آبه تالاب منجر شود. ضمن اینکه یک مرحله لایروبی بستر رودخانه منتهی به تالاب در سنوات قبل انجام شده و پیگیر مراحل بعدی لایروبی بستر و کاهش شیب منفی رودخانه با همکاری مدیریت منابع آب هستیم و امیدواریم به‌زودی شاهد آغاز لایروبی بستر رودخانه حله باشیم.

رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان بوشهر تاکید کرد: وضعیت کنونی تالاب ماحصل عوامل مختلفی است که در ابتدا عنوان شد و همت مدیریت منابع آب استان در کنار همکاری ساکنین حاشیه رودخانه‌های حله، شاپور و دالکی می‌تواند روزهای خوب تالاب را به این منطقه بازگرداند.

حجم زیادی از آبی که به تالاب حله می‌رسد تبخیر می‌شود

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای بوشهر نیز در این خصوص اظهار کرد: محیط زیست اولویت برنامه منابع و مصارف سد است و در ان راستا حق‌آبه بر اساس قانون میزان آبی که پشت سد وجود دارد به تالاب‌ها از جمله حله تعلق می‌گیرد.

عبدالطیف عباسی‌نژاد تصریح کرد: سد رئیسعلی دلواری از زمان بهره برداری تاکنون در بهترین حالت ۵۰ درصد ظرفیت اسمی یعنی ۳۵۰میلیون مترمکعب از  ۷۰۰میلیون مترمکعب ظرفیت خود آبگیری داشته است.

وی بابیان اینکه گرمای هوا و افزایش تبخیر و کمبود بارش تاثیر زیادی در خشک شدن تالاب‌ها دارد، اضافه کرد: در یکی دو سال اخیر به ویژه امسال سیلاب‌هایی که از سمت رودخانه دالکی و میان حوضه هرساله حجم آب زیادی را به سمت تالاب حرکت می‌دادند امسال به‌دلیل بارندگی کم اتفاق نیفتاد.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای بوشهر، خشکسالی‌های چند سال اخیر را عامل اصلی در خطر افتادن تالاب دانست و یادآور شد: میزان بارندگی در سال جاری ۱۸۰ میلیمتر بود که ۵۰ درصد آن هم در گناوه و دیلم (در حوزه بالادستی سد نیستند) اتفاق افتاده است.  

عباسی‌نژاد بااشاره به اینکه میزان کم بارندگی و کاهش میزان سیلاب‌های میان حوضه در محکم شدن و جلوگیری از پوک شدن خاک تاثیر زیادی دارند، خاطر نشان کرد: حجم زیادی از آبی که از فاصله ۵۰ کیلومتری سد حرکت می‌کند وقتی به تالاب حله می‌رسد تبخیر می‌شود.

این مقام مسئول با پذیرش اینکه برداشت‌های غیرمجاز آب از حوزه پایین دست تالاب حله گفت: بخشی از حجم آب در مسیر رودخانه از سوی کشاورزان به صورت غیرمجاز برداشت می‌شود که در چندین مرحله شرکت آب منطقه‌ای استان بوشهر اقدام به پیگیری قضائی و اخذ دستور برای جمع‌آوری پمپ‌ها کرده است و تاکنون حدود ۳۰ مورد برداشت غیرمجاز شناسایی و شکایت از طریق دادگستری انجام شده است.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای بوشهر باتاکید بر اینکه امسال هم آب پبه روی تالاب حله باز شده است، عنوان کرد: در سال آبی جاری که از سال ۱۴۰۰ شروع شده به صورت "پایه روزانه" و "در بازه زمانی خاص" که مورد نیاز بوده، آب به روی تالاب حله باز شده است.

عباسی‌نژاد با اشاره به تلاش‌ها برای باز کردن آب به روی تالاب حله اظهار کرد:  قطعاً برداشت غیرمجاز بر میزان حق‌آبه تالاب حله تاثیر دارد، اما آب مازاد شبکه آبی پخش و کلل را به روی تالاب حله باز می‌شود تا حق‌آبه آن کاهش پیدا نکند، به‌طوری که از ابتدای سال آبی تاکنون ۱۶ میلیون متر مکعب آب برای تالاب حله رهاسازی شده است.

وی تاکید کرد: برای جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز به همکاری مردم و سازمان‌های مربوطه نیاز است تا برداشت‌های غیرمجاز و مدیریت منابع و مصارف سد از دست شرکت آب منطقه خارج نشود.

تالاب حله در چنگال بی رحم بی آبی

تالاب حله زیستگاهی است که نسبت به کم آبی حساس و شکننده است و درصورت نبود آب ازبین خواهد رفت. با کاهش منابع آبی تالاب، تنوع زیستی گونه‌های گیاهی و جانوری  درمعرض خطر جدی قرار خواهند گرفت و اگر این روند ادامه پیدا کند با توجه به خشکسالی‌های اخیر، با تغییر اکوسیستم، پیامدهای ناگواردیگری نظیرریزگردها متوجه محیط طبیعی ومردم محلی خواهد شد و جوامع همجوار تالاب که زندگی آن‌ها به تالاب وابسته است مجبور به مهاجرت خواهند شد. 

از این رو نیاز است با همراهی شرکت آب منطقه‌ای به عنوان متولی حریم رودخانه با رها سازی حق آب تالاب و مدیریت این آب در طول مسیر، همچنین اصلاح بند بصری و لایروبی شاخه جنوبی منتهی به تالاب و همچنین سازمان محیط زیست نیز به عنوان مدیریت بهره برداری و حفاظت ازتالاب با همکاری جوامع محلی شرایط احیای تالاب فراهم شود. 

احیای تالاب تنها با همکاری بین بخشی میسر خواهد شد و نبایست بیش از این زمان را از دست داد تا این تالاب هم به سرنوشت تالاب‌های دیگر کشور دچار شود.