محسن توکلی در بیست‌وششمین سلسله نشست‌های بازآفرینی شهری که به همت مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان به‌عنوان ریاست دبیرخانه انتقال تجربیات بازآفرینی منطقه دو کشور، به‌صورت برخط با موضوع «راهبردهای ایمن‌سازی اجتماعی بافت‌های فرسوده» برگزار شد، اظهار کرد: مطالعه ایمنی و احساس امنیت در شهرها یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌هایم در کارهای پژوهشی بوده است.

وی در بخش نخست این نشست به موضوع «ضرورت های ایمن‌سازی اجتماعی بافت‌های فرسوده شهری» و در بخش دوم صحبت‌ها حول محور «چالش های ایمن‌سازی اجتماعی بافت‌های فرسوده شهری» پرداخت و در بخش سوم نیز «راهبردهای ایمن سازی اجتماعی بافت‌های فرسوده شهری» را مطرح کرد.

چالش‌های بافت‌های فرسوده

عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه زنجان افزود: به آن بخش از محدوده آسیب‌پذیر شهر که به دلیل فرسودگی و نابرخورداری و دسترسی مناسب به خدمات، تسهیلات و زیرساخت‌های شهری، دچار نوعی بی‌تعادلی، بی‌قوارگی، بی‌سازمانی، بی‌تناسبی و ناکارآمدی است و ارزش محیطی، کالبدی و اقتصادی نازلی دارد، عنوان «بافت فرسوده» اطلاق می‌کنند.

وی مهمترین چالش‌های بافت‌های فرسوده را فرسودگی کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مدیریتی، حاکمیت چرخه زوال و تخریب به دلیل مشکلات ساختاری مدیریت و برنامه‌ریزی، مخروبه و ریزدانگی قطعات، وجود بناهای متروکه، نفوذپذیری اندک به داخل بافت و نامناسب بودن همجواری ها، ضعف سرمایه گذاری و کمبود اعتبارات دولتی، فقر امکانات، تسهیلات و ضعف خدمات رسانی و دسترسی به زیر ساخته‌ها، اغتشاش بصری و بحران هویت، نبود مدیریت یکپارچه و نهاد مشخص برای ساماندهی و رفع مشکلات بافت، دانست.

کلانتری ادامه داد: نبود سازگاری بافت نظام کاربری‌ها و شبکه معابر آن با نیازهای جدید زندگی، میزان قابل توجه کاربری مسکونی، تراکم جمعیت و ساکنین فقیر و با توان مالی کم، فعالیتی و صرفه پایین سرمایه گذاری و ساخت‌وساز، پایین بودن شأن سکونتی، وجود مسائل پیچیده اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی و بالا بودن میزان بزهکاری، ناامنی و احساس ناامنی از دیگر چالش‌های بافت‌های فرسوده است.

بافت‌های مرده شهر، ناامنی می‌زایند

وی با تاکید بر اینکه هم پیوندی بافت‌های فرسوده و فضاهای ناایمن و بی دفاع، سبب بروز بزهکاری و ایجاد ناامنی برای شهروندان شده است، تصریح کرد: بخش‌هایی از بافت‌های فرسوده به کسی تعلق ندارند یا کسی از آن‌ها مراقبت نمی‌کند و تاحدی از دیدها پنهان است، اگر تعلق خاطری برای افراد وجود نداشته باشد، آنها برای بزهکاری از این فضاها استفاده می‌کنند و به مصرف و توزیع مواد مخدر یا هر اقدامی که بر اساس آن اصول زندگی شهری پایدار است، روی می‌آورند.

عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه زنجان افزود: این گونه بخش‌ها، بستر مناسبی برای وقوع فعالیت‌های غیرمجاز و نا بهنجار از نظر حفاظتی هستند، بنابراین این بخش‌ها بافت‌های مرده‌ای هستند که از نظر رخداد مسائل نابهنجار فعال و زنده محسوب می‌شوند، این فضاها بدون موانع واقعی و نمادین و حوزه تعریف شده مشخص در شهر وجود دارند.

وی ادامه داد: این بخش‌ها همچنین فاقد امکانات نظارتی لازم، مرز و محدوده قابل اندازه‌گیری هستند و بدون کارکرد خاص و از نظر هنجارهای اجتماعی نامطلوب شناخته می‌شوند و حضورپذیری کمی دارند، بیم شهروندان از حضور در این فضاها زیاد است و با جذابیت و احساس تعلق پایینی در بین شهروندان مواجه هستند.

ویژگی‌های کالبدی و اجتماعی فضاهای ناایمن شهری

کلانتری در بخش دیگری از صحبت‌ها، به ویژگی‌های کالبدی فضاهای ناایمن اشاره کرد و گفت: رؤیت بصری محدود، آشفتگی کالبدی، نظارت و کنترل محدود، محصور و نیمه‌کاره رها شده، مخروبه، تنگ و باریک، تاریکی یا فقر نور، تراکم زیاد یا کم، گوشه‌های پرت و دنج، فاقد مراقب و نگهبان، آلوده بودن فضا از جمله این ویژگی‌ها است.

وی عنوان کرد: همچنین می‌توان ویژگی‌های اجتماعی خاصی را هم برای این فضاها برشمرد که خلوتی یا شلوغی بیش از حد، حضور نداشتن یا حضور مستمر، سطح امنیت پایین، بیگانگی مردم با فضا، سطح پایین آگاهی کاربران فضا، فقر زیاد، قشربندی اجتماعی متنوع، نبود هویت اجتماعی اصالت و منزلت اجتماعی پایین، بی نظمی و ازدحام فعالیت، القا کننده حس ناامنی و ترس، تعلق خاطر پایین از آن جمله است

مصادیق فضاهای ناایمن و بی دفاع

عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه زنجان با بیان مصادیق فضاهای ناایمن و بی‌دفاع شهری تصریح کرد: فضای سبز با طراحی ضعیف و نابسامان، فضاهای رها شده کنار آبراهه‌ها و راه آهن، زمین‌های غیرمسکونی در امتداد بزرگراه‌ها و معابر خلوت، عقب نشینی‌ها و فرورفتگی‌ها، بن‌بست‌ها و کوچه‌های تنگ، خلوت و تاریک، فضاهای خلوت و با نور کم در هنگام شب، سازه‌های در دست اجرا یا رها شده، ساختمان‌های مخروبه، نیمه تمام و متروک، کنار و زیر پل‌ها، زیر پله‌ها و پل‌های هوایی و پل زیرگذر، کنج‌ها و گوشه‌های گم (فضاهای شکل و U )شکلL، فضاهای بدون متولی یا مالک، باغات حاشیه شهر و پارک‌های خلوت با فضاهای دنج و گوشه‌دار و گم و گنگ، فضاهای شلوغ و پرازدحام و آشفته، مقیاس فضاهای ناایمن و بی دفاع، از آن جمله هستند.

وی همچنین سنجه های شناسایی فضاهای ناایمن و بی دفاع را از بعد کالبدی شامل رهاشدگی فضا، وجود فضاهای گم، گنگ و پنهان، ناخوانایی و ضعف هدایت، ضعف دید، کمبود نور و روشنایی، آشفتگی، بی‌نظمی و بهم‌ریختگی فضا، وجود انواع آلودگی‌های محیطی، محاط و محصور بودن در میان موانع کالبدی نامناسب، نداشتن حریم، حرز و حفاظ دانست.

کلانتری گفت: سنجه های شناسایی فضاهای ناایمن و بی دفاع از بعد «اجتماعی و فرهنگی» شامل فضاهای ناایمن، با ضعف نظارت (رسمی، غیررسمی)، حضور پذیری اندک یا استفاده محدود و غیرمستمر، دشواری تشخیص هویت کاربران غریبه و آشنا، حضور افراد ولگرد، بی‌خانمان، اوباش و شرور، شلوغی و ازدحام یا خلوتی با کمترین سطح کنترل، نرخ بالای بزهکاری، تنوع اجتماعی و فرهنگی بالا، منزلت اجتماعی و اقتصادی پایین هستند.

وی تاکید کرد: از نگاه «نگهداری، مدیریت و پشتیبانی» نیز می‌توان ضعف مدیریت و نگهداری فضا، ضعف هویت، چیدمان ضعیف عناصر تشکیل دهنده فضا، کاربری‌های بدون کارکرد یا با کارکرد نامناسب را در مورد این فضاها مطرح کرد.

بافت‌های فرسوده و شکل‌گیری فضاهای ناایمن و بی دفاع

عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه زنجان افزود: وجود پهنه‌های ناکارآمد با ویژگی‌های کالبدی و اجتماعی خاص و با امکان و فرصت بیشتر برای حضور بزهکاران به خلق فضاهای ناایمن در شهر می‌انجامد، ناامنی ناشی از شرایطی چون خلوتی، تاریکی، نورپردازی ضعیف و بی نظمی‌های فضایی، نبود و کمبود نظارت‌های رسمی و غیر رسمی و وجود فضاهای گم، نابسامان و دور از دید و نگاه مردم، غلبه فضاهای فرسوده، ناپایدار، رو به تخریب و بدون کارکرد آشکار و مشخص، ضعف عناصر نظارت مردمی و تعلق خاطر پایین ساکنین به فضا و بافت، شکل‌گیری بستری برای بروز رفتارهای ناهنجار (ریختن زباله، استفاده از مواد مخدر، سرقت است.

راهبردهای ایمن سازی اجتماعی بافت‌های فرسوده شهری

عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه زنجان راهبردهای کلان ایمن‌سازی بافت‌های فرسوده شهری را اینگونه توصیف کرد: می‌بایست نسبت به ساخت شهر و امنیت شهری تغییر نگرش رخ دهد، اصلاح قوانین و مقررات شهرسازی، طراحی و معماری شهری انجام و تلاشی برای استقرار حکمروایی خوب شهری به کار گرفته شود، توسعه مدیریت شهری دانش بنیان، یکپارچه و شهروندمدار، تأکید بر زیست پذیرسازی هر چه بیشتر شهرها، بازنگری در رسالت و مأموریت نقش آفرینان ساخت شهرهای ایمن نیز نکته مهمی است که باید مد نظر قرار گیرد.

وی «راهبردهای خرد» را نیز آسیب شناسی محیط و فضاهای ناایمن و بی دفاع و تسهیل کننده بزهکاری، توانمندسازی و تبدیل فضاهای بی دفاع به فضاهای خود مدافع و ایمن (سپتد)، راهبردهای کلان، تغییر نگرش نسبت به ساخت شهر و ایمن سازی فضای شهری، برقراری عدالت فضایی، تعادل و توازن در توزیع کاربری‌ها و خدمات، ارتقا سطح کارآمدی فضاهای شهری، توجه به ارتقا کیفیت محیط شهری برای زندگی، فعالیت، کار و تفریح دانست.

کلانتری همچنین تاکید کرد: در صورت به کارگیری سیاست‌هایی برای احیای بافت‌های فرسوده، بهبود حیات، سرزندگی و زیست پذیری فضاهای شهری اتفاق می‌افتد، اصلاح قوانین و مقررات شهرسازی، طراحی و معماری شهری، تدوین ساختار حقوقی و چارچوب قانونی مناسب برای طراحی فضاهای شهری ایمن از جمله مهمترین اقداماتی است که باید انجام شود، ضابطه‌مندی برای پرهیز از ساخت فضاهای بی‌دفاع و مقاوم‌سازی فضاهای بی‌دفاع شهری، بازنگری و به‌نگام سازی قوانین موجود، افزایش آگاهی شهروندان نسبت به قوانین نیز در این راستا بسیار اثرگذار خواهد بود.

وی افزود: سیاست‌هایی از جمله رعایت قوانین و پایبندی به آن، تلاش برای استقرار حکمروایی خوب شهری، هدایت صحیح و کارآمد شهر بر پایه اصول شفافیت، عدالت محوری، قانونمندی، مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی و پاسخ‌دهی، مشارکت، جامعه مداری، کارآیی و اثربخشی برقراری تعامل مناسب میان بخش مدیریت شهری و دست اندرکاران اداره شهر و شهروندان در اداره امور شهر باید به کار گرفته شود.

عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه زنجان تقویت پیوند شهروندان، شهرداری و نهادهای حاکمیتی، به عنوان یک سیاست مؤثر بر ایجاد فضاهای ایمن شهری یاد و خاطرنشان کرد: ما نیازمند تغییر نگرش برنامه‌ریزی و مدیریت دستوری متمرکز و از بالا به پایین هستیم، این نگرش باید به برنامه‌ریزی مشارکتی، انعطاف پذیر، تعامل گرا و راهبردی با جلب اعتماد، ارتقا سطح رضایتمندی، مشارکت، کارایی و اثربخشی، شفافیت و قانون مداری، صداقت در پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری آگاهانه با تأکید بر خرد جمعی تغییر کند.

الزامات شهر زیست‌پذیر

کلانتری «توجه به ابعاد نامحسوس و ناملموس فقر»، «توجه به موضوع ایمنی و احساس امنیت شهروندان» را به عنوان یکی از مهمترین الزامات شهر زیست پذیر عنوان کرد و توجه و تلاش جدی برای افزایش احساس تعلق شهروندان به محیط شهری را خواستار شد.

وی همچنین «تعیین وظایف و تکالیف شهرداری و نهادها برای ایمن سازی اجتماعی» را ضروری دانست و با ذکر مثال‌هایی تاکید کرد: با افزایش حفاظت، تقویت نظارت‌های رسمی و گشت‌های منظم و نامنظم می‌توان خطر رفتارهای بزهکارانه را در شهر کاهش داد، آسیب شناسی محیط و فضاهای ناایمن و بی دفاع و تسهیل ورود وسایل حمل‌ونقل عمومی همچون اتوبوس و تاکسی به درون بافت‌های فرسوده، همچنین گماردن نگهبان، نصب دوربین‌های مداربسته و دیگر تجهیزات حفاظتی‌از جمله ابزارها برای رفع ناایمنی‌های بافت فرسوده محسوب می‌شوند.

عضو هیئت علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه زنجان از لزوم توانمندسازی و تبدیل فضاهای بی دفاع به فضاهای خود مدافع و ایمن شهری گفت و تصریح کرد: برنامه‌های مناسبی برای نگهداری و مراقبت از فضا به وسیله شهروندان باید به کار گرفته شود و مردم به مشارکت در حفاظت بهتر از اموال عمومی و مراقبت از فعالیت‌های مختلف تشویق شوند، تقویت نورپردازی معابر و ساختمان‌ها و ساخت و سازها با هدف ارتقا سطح ایمنی و کاهش آسیب‌پذیری آنها در برابر بزهکاری صورت گیرند، البته به شهروندان نیز باید برای توجه به مسائل ایمنی و رعایت اصول و استانداردهای ایمنی، تهیه پایگاه داده مکانی و شناسنامه دار کردن فضاهای بی دفاع بر اساس نوع، ویژگی، نوع کاربری، وضعیت مراقبت، خطرات احتمالی و… آموزش‌های لازم داده شود.

چه طور فضاها را خود ایمن کنیم؟

کلانتری بر اهمیت برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های نظارت همسایگی، نگهبان محله با همکاری شهرداری و شهروندان نیز تاکید کرد و اقدامات مختلفی را برای دستیابی به فضاهای ایمن و خود ایمن معرفی کرد که طراحی بسته‌های آموزشی همگانی برای شهروندان و آگاهی رسانی مسایل‌ایمنی شهر به آنها با توجه به نوع فضای بی دفاع و خطرات و آسیب‌های احتمالی هر کدام از این فضاها. بهبود وضعیت نگهداری و مراقبت از فضاهای شهری از طریق اقداماتی برای ارتقای کارایی این فضاها (بهسازی، بازسازی و نوسازی فضاهای فرسوده و مخروبه، بازسازی تجهیزات و مبلمان شهری)، تقویت حس قلمرویی با افزایش احساس تعلق‌خاطر در شهروندان و کاربران تقویت حضور پذیری و انجام فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی، حذف آشفتگی‌های بصری و بهم‌ریختگی های کالبدی، از جمله آن‌ها است.

وی همچنین بر اصلاح نوع طراحی، تغییر کاربری و بهبود مبلمان شهری برای تقویت نظارت‌های طبیعی و غیررسمی در بافت‌های فرسوده تاکید کرد و افزود: طراحی الگوی منسجم و سلسله‌مراتبی از فضاها، کاربری‌ها و کارکردهای‌عمومی، نیمه عمومی و خصوصی به‌منظور افزایش امکان حضور، فعالیت و سکونت و استفاده از این پهنه‌ها ضروری است.

کلانتری حذف گوشه‌های کور، کم‌نور، گنگ و ناخوانا که دارای کمترین سطح و امکان‌نظارت و میدان دید نیز از اهمیت بالایی برخوردار است، همچنین با ایجاد محدودیت دسترسی با استفاده از موانع طبیعی و کالبدی همچون فضاهای سبز، نرده، حصار، پوشش‌های کف و کنترل دسترسی و محدودسازی استفاده از فضاهای بی دفاع از سوی‌افراد ناباب می‌توان در مقابل ایجاد جرم و مجرم در شهر ایستاد.

وی درباره طراحی جرم‌ستیز شهرها، روش تهیه نقشه تحلیل بزهکاری و شناسایی کانون‌های جرم‌خیز نیز نکاتی را بیان کرد و به تحلیل فضایی زمانی بزهکاری پرداخت.

«راهبردهای ایمن سازی اجتماعی بافت‌های فرسوده شهری» عنوان بیست و ششمین نشست از سلسله نشست‌های بازآفرینی شهری است که به ابتکار «دبیرخانه انتقال تجربیات بازآفرینی منطقه دو کشور» برگزار شد. ریاست این دبیرخانه به محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، سپرده شده است و یکی از فعالیت‌های دبیرخانه، برگزاری مستمر سلسله نشست‌های بازآفرینی شهری است که از بهمن‌ماه ۱۴۰۱ آغاز شده و هر هفته نیز برگزار می‌شود. مخاطب هدف این رویدادها نیز مسئولان و تصمیم‌گیران حوزه بازآفرینی شهری شاغل در فرمانداری‌ها، شهرداری‌ها و استانداری‌های استان‌های اصفهان، فارس، قم و یزد هستند.