دماوند در بند تخریب‌های انسانی

دماوند آتشفشانی خاموش به همراه چندین چشمه گوگردی است و چشمه های آب گرم دارد. این کوه حدود ۳۸ هزار و ۵۰۰ سال قبل تشکیل شده است.

 دماوند کوهی که به دیوی سپید تشبیه شده؛ مدت‌هاست در بند تخریب‌های انسانی گرفتار شده و امروزه با آسیب‌ها و بحران‌های متعددی روبه‌روست. مدیر انجمن دیده‌بان کوهستان می‌گوید: اولین و مهم‌ترین آسیب ناشی از صدمات وارد شده بر دماوند بر آبخیزها و منابع آبی کشور تاثیرگذاشته است.

دماوند کوهی در شمال ایران است و در مرز دو استان مازندران و تهران قراردارد. ۵۶۱۰ متر ارتفاع دارد و به بلندترین کوه ایران و خاورمیانه و بلندترین کوه آتشفشانی آسیا شهرت دارد. این کوه در جنوب دریای خزر در ۶۹ کیلومتری شمال شرقی تهران و ۲۶ کیلومتری شمال غربی شهر دماوند قرار دارد. دماوند آتشفشانی خاموش به همراه چندین چشمه گوگردی است و چشمه های آب گرم دارد. این کوه حدود ۳۸ هزار و ۵۰۰ سال قبل تشکیل شده است.

کوه دماوند در داستان‌های اساطیری ایران‌زمین جایگاه خاصی دارد و سیاه‌چاله‌ای در شاهنامه است که ضحاک را در آن به بند کشیده شد. برخی قدیمیان شنیدن صداهایی از این کوه را ناله‌های او می‌دانند. شعری که ملک الشعرای بهار برای دماوند با عنوان «ای دیو سپید پای در بند» سروده است نیز نماد فرهنگی دماوند را برای ما پررنگ‌تر کرده است. در حال حاضر علاوه بر این‌که دماوند میراث طبیعی کشور ما است، میراث معنوی ما نیز محسوب می‌شود.

به جهت اهمیت بسیار بالای دماوند از جهات مختلف محیط زیستی، فرهنگی و اساطیر ایرانی ۱۳ تیرماه را به نام «روز ملی دماوند» نامگذاری کرده‌اند. این روز با اساطیر ما پیوند خورده است ولی این اقلیم زیبا در سال‌های اخیر با تهدیدات مختلفی از جمله وقف شدن پلاک‌های دماوند، معدن‌کاوی و کم‌توجهی برخی کوهنوردان به اصول زیست‌محیطی مواجه شده است.

عباس‌ محمدی دماوند را مهم‌ترین و مرتفع‌ترین کوه ایران دانست که نماد سرزمین ایران و کوهستان‌های کشور است.

وی آسیب‌هایی که به دماوند وارد شده‌ است را مانند آیینه‌ای دانست که نشاندهنده آسیب‌های وارد شده به تمام‌ کوهستان‌های کشور است و اظهار کرد: اولین اثر این آسیب‌ها ایجاد مشکل در تامین‌ آب کشور است چراکه در سرزمین خشکی مانند ایران، منبع آبی کاملا به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به کوهستان‌ها وابسته هستند. کوه‌ها با جذب ابرها و نگهداشتن بارش، آب را تامین می‌کنند.

این کارشناس محیط‌ زیست به آسیب‌های وارد شده به دماوند اشاره‌ کرد و گفت: اولین و مهم‌ترین آسیب به آبخیزهای کشور است. چرای بی‌رویه دام نیز معضل بسیارجدی و پیچیده‌ای را برای کوه‌ها ایجاد کرده است. معدن‌کاوی و دیگر دست‌اندازی‌ها مشکل بسیار بزرگی را نیز برای منابع آبی کشور ایجاد کرده‌اند. خاصیت نگهداری آب در کوهستان‌ها با توجه به این موارد دچار اختلال شده یا از بین رفته‌ است.

وقف دماوند و آسیب‌های محیط زیستی

محمدی به موضوع وقف بخشی از کوه دماوند اشاره کرد و توضیح داد: وقف بر مالی است که قصد استفاده اقتصادی به‌صورت ساخت‌وساز، مواد معدنی یا در بهترین حالت ایجاد باغ و مزرعه از آن را دارند. دماوند و بسیاری از کوه‌های ایران قابلیت چنین استفاده‌ای را ندارند چراکه بر دامنه‌های پر شیب به هیچ عنوان نباید به نظام طبیعی کوهستان آسیب زد. این تغییر کاربری در محیط کوهستانی باعث از بین‌بردن پوشش گیاهی می‌شود که  طی هزاران سال جهت حفظ خاک و ارتباط موجود بین فضای خاص کوهستانی با گیاهان به وجود آمده‌ است. در این حالت اولین آسیب، عدم جذب آب است.

وی افزود: در حدود ۱۸ سال گذشته بحث وقف زمین‌های دماوند مطرح بوده‌ است. وقف بخشی از دماوند به جهت پیگیری‌های مردمی و بازخورد مطالب نوشته شده در فضای عمومی با دستور قضایی و پیگیری نهادهای مرتبط برطرف شد و به نظر می‌رسد سند وقفی ابطال شد و بنابر اعلام رسمی سند آن به نام سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری شده‌ است.

معدن‌کاوی دماوند را از بین می برد

مدیر انجمن دیده‌بان کوهستان به مشکل معدن‌کاوی در دماوند اشاره‌ کرد و گفت: انجمن‌های‌مردمی مانند انجمن کوهنوردان و دوستداران دماوند این موضوع را پیگیری می‌کردند. معدن‌های پوکه‌های ساختمانی بر اثر همین پیگیری‌ها تعطیل شد که البته در حال حاضر به‌صورت غیرقانونی و در سطح کوچک‌تر از این معادن استفاده می‌شود. در گذشته به‌صورت آشکار روزانه ده‌ها کامیون پوکه‌های ساختمانی را جابه‌جا می‌کردند و امروزه با نیسان و وانت‌بارهای کوچک‌تر در طول روز پوکه و سنگ برداشت می‌کنند. بعضا برای برداشت غیرقانونی سنگ و پوکه‌های ساختمانی راهی را از طریق جاده خاکی نیز به‌صورت غیرمجاز ایجاد می‌کنند.

محمدی تفاوتی برای بهره‌برداری سطحی از محیط کوهستان با کار پیچیده و صنعتی در معدن قائل نشد و توضیح داد: بهره‌برداری سطحی نیز مانند معدن‌کاوی «موریانه‌وار» است و به‌صورت آهسته باعث آسیب به کوهستان می‌شود. آسیب معدن به‌صورت آشکار است و بهره‌برداری سطحی به‌صورت نامحسوس باعث خرابی ناگهانی خواهدشد.

این فعال محیط‌ زیست خاطرنشان کرد: دماوند دارای پنج معدن بزرگ بود که تعطیل شدند اما با اینکه اثرات مخرب معدن‌کاوی کاهش پیدا کرده اما این معادن همچنان به عنوان یک تهدید وجود دارند.

وی به‌طور کلی به کوهستان‌های ایران اشاره کرد که معادن سنگ، شن و ماسه معضل جدی و خطرناکی برای آنها هستند و اظهار کرد: به نظر من برداشت سنگ، شن و ماسه از کوه‌های ایران اساسا کار معدنی نیست ، نمی‌توانیم فروش کوهستان را به اسم معدن بزنیم.

مدیر انجمن دیده‌بان کوهستان معدن را برای برداشت کالای ارزشمند و ضروری از دل زمین و کوهستان دانست که باعث آسیب به ظاهر آن نیز نشود و توضیح داد: سنگ ساختمانی و برداشت شن و ماسه از نقاط مختلف دماوند و به این میزان هیچ ضرورتی ندارد و باید برای آن‌ها جایگزین قرارداد.

وی به جایگزین پوکه‌های ساختمانی، شن و ماسه برداشت‌شده از دماوند اشاره کرد و افزود: در حال حاضر جایگزین‌های صنعتی برای این پوکه‌ها وجود دارد اما با برداشت شن و ماسه تمام کوه‌ها حتی جنگل های ارزشمند منطقه هیرکانی و زاگرس آسیب دیده‌اند.

محمدی به عدم بازیافت نخاله‌های ساختمانی اشاره‌ کرد و گفت: در ایران ساختمان‌سازی بسیار رواج دارد در حالی که عمر مفید ساختمان‌ها بسیار پایین است. نخاله‌هایی که به‌طور دائم بر اثر تخریب ساختمان تولید می‌شوند، در صورت بازیافت محیط‌ زیست کمتر آسیب می‌بیند و از نظر آلودگی نخاله‌ها می‌توانیم آنها را به شن و ماسه برای ساختمان‌سازی مجدد تبدیل کنیم.

وی خاطرنشان کرد: به جای بازیافت نخاله‌ها، برای برداشت شن و ماسه به منظور ساختمان‌سازی به رودخانه‌ها و جنگل‌های ارزشمند مازندران و لرستان آسیب می‌زنیم.

این کارشناس محیط‌ زیست تاکید کرد: هیچ ضرورتی برای استفاده از سنگ در نمای ساختمان‌ها وجود ندارد. می‌توان از گرانیت و مرمریت استفاده کرد. خودداری از استفاده از گرانیت و مرمریت به قیمت تخریب هزاران هکتار از بهترین کوهستان‌های ایران تمام می‌شود.

مدیر انجمن دیده‌بان کوهستان ضمن اشاره به کوهستان کرکس استان اصفهان، افزود: کوهستان کرکس تامین‌کننده مهم آب برای دشت اصفهان، نطنز و ده‌ها روستای تاریخی اطراف این کوهستان است و در حال‌ حاضر از بسیاری از نقاط این کوه زیبا و آبخیز مهم سنگ برداشت می‌کنند. سنگ‌هایی صادراتی که نیاز داخل کشور را نیز برطرف نمی‌کنند؛ به عبارتی به بدترین شکل سنگ و خاک کشور را به بیگانگان می‌دهیم.

وی به مجموعه آسیب‌رسانی‌های نامحسوس در حوزه دماوند اشاره‌ کرد که افراد علاقه‌مند پیگیر این آسیب‌ها هستند و اظهار کرد: چرای بی‌رویه دام به تعداد بیش از ظرفیت مراتع از این موارد است. چرای زودهنگام در اوایل فروردین که برف روی زمین دیده می‌شود در کوهپایه‌ها بسیار زیاد انجام می‌شود و چرای دیرهنگام در پاییز که دام دیر از مرتع خارج می‌شوند؛ به عبارتی زمین فرصت زایش ندارد و بدین جهت بیشتر گیاهان مرغوب علوفه‌ای در آستانه انقراض هستند یا از بین رفته‌اند.

این فعال محیط‌ زیست به آسیب دیگری که بر اثر مداخلات انسانی صورت می‌گیرد، اشاره کرد و گفت: دامداران برای تامین سوخت به منظور پختن غذا و آماده‌سازی چای از انواع گیاهان گون و گیاهانی که شاخه و قسمت‌های چوبی دارند، استفاده می‌کنند. این موضوع بسیار قابل تامل است چراکه در کشوری که سرشار از منابع نفت و گاز است، هنوز سیستمی تعبیه نشده‌ است که دامداران برای سوخت و مصرف شخصی از گیاهان ارزشمند مراتع بهربرداری نکنند.

کوهنوردی و آسیب‌هایش

مدیر انجمن دیده‌بان کوهستان ضمن اشاره به کوهنوردی بسیار متراکم در دماوند، کوهنوردی را نیز تهدیدی برای کوهستان‌ها دانست و گفت: در حال‌حاضر کوهنوردی در گروه‌های بسیار بزرگ انجام می‌شود. در تابستان‌ها بعضا تا چند هزار نفر در یک روز در دامنه‌های دماوند مستقر می‌شوند.

محمدی یکی دیگر از مشکلات اساسی را نبود ضابطه برای کوهنوردی در ایران دانست و افزود: صعود در فصل مناسب، تعیین تعداد کوهنوردان برای صعود در هر مسیر، خودداری از افزایش مسیرهای کوهنوردی و ضرورت صعود از راه‌های پاکوب، خودداری از ایجاد راه فرعی، موظف و مکلف بودن افراد به برگرداندن زباله‌های تولیدشده و چگونگی مدیریت فضولات از مواردی است که نیازمند تدوین و اعمال ضوابطی است.

وی افزود: دستورالعمل خاص و مشخصی درباره هیچ یک از این موارد نداریم و اعمال مقرراتی نیز صورت نمی‌گیرد. برخی کوهنوردان نیز نسبت به این مسائل کم‌توجه یا بی‌توجه هستند.

محمدی در پایان به لزوم تدوین و اعمال مقرراتی درباره کوهنوردی تاکید کرد و یادآور شد: بنابر قوانین تدوین‌شده کوهنوردان در فصل مشخص، به تعداد مشخص و با رعایت قوانین مشخص شده باید کوهنوردی را انجام دهند تا آسیب‌رسانی به کوهستان‌ها را به حداقل برسانیم.