سدسازی در ترکیه، گرد و غبار در ایران و عراق / لزوم ورود سازمان ملل به مساله ریزگردها
ادمین ۵
دانشیار دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز با اشاره به تاثیر سدسازی‌های ترکیه بر فعال شدن کانون‌های گرد و غبار پایین دست گفت: تنها رودخانه‌های جاری در کشور عراق دجله و فرات هستند و با وجود احداث این سدها و نگه‌داشت منابع آبی در بالادست و ممانعت از جاری شدن آب در کنار وجود ۱۷ تا ۱۸ سد دیگر، از ورود بیش از ۷۰ درصد منابع آبی این دو رودخانه که از بغداد تا بصره می‌رسید و در نهایت وارد تالاب هورالعظیم می‌شد، ممانعت شده است.
دکتر جواد احدیان در خصوص تاثیر سدسازی بر خشکسالی، اظهار کرد: سد به خودی خود باعث خشکسالی نمی‌شود بلکه بستگی به این دارد که در کجا و چه اقلیمی احداث شده باشد.
وی افزود: باید دید که هدف اصلی سد کنترل سیل بوده یا فشارهای پیمانکاری. اینکه یک سد با اهداف توسعه کشور یا اهداف پیمانکاری ساخته شود بسیار متفاوت است.
نقش سدسازی در خشکسالی چیست؟
وی ادامه داد: اساس اینکه گفته می‌شود سدسازی باعث خشکسالی می‌شود، اشتباه است زیرا بسته به منطقه و شرایط اقلیمی می‌تواند وضعیت خشکسالی را بهبود ببخشد و یا تشدید کند. در برخی از حوضه‌های آبریز کشور نیاز به سد داریم به عنوان مثال سد کرخه که از سرشاخه استان‌های لرستان تأمین می‌شود و به دشت آزادگان و هورالعظیم می‌رسد، درباره این سد به ضرس قاطع می‌توان گفت نمونه بارز و لازم در این منطقه است.
دانشیار دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز اضافه کرد: در حال حاضر آب ورودی به کرخه به کمتر از ۶ متر مکعب بر ثانیه رسیده و کانال بسیار کوچکی است و خروجی آن حدود ۸۰ مترمکعب بر ثانیه است. اگر این سد وجود نداشت و آب ذخیره نمی‌شد، آب شرب شهر اهواز را هم نمی‌توانستند تأمین کنند.
وی گفت: این سد علاوه بر اهواز، آبادان، خرمشهر، شادگان و قسمت جنوب‌غرب استان خوزستان را نیز تأمین می‌کند. در صورتی که این سد احداث نشده بود با مشکلات زیادی مواجه می‌شدیم و آب شرب باید از کارونی که مملو از فاضلاب است و دلیل آن از قصور شدید وزارت نیرو است، تأمین می‌شد و فاجعه زیست محیطی و انسانی به وجود می‌آمد.
احدیان در پاسخ به اینکه آیا ساخت سد باعث ممانعت از ورود آب به تالاب هورالعظیم در نتیجه فعال شدن کانون‌های گرد و غبار داخلی می‌شود؟ عنوان کرد: اگر بخواهیم به صورت کلی نگاه کنیم بله، درست است زیرا منبع تغذیه تالاب هورالعظیم، آب فرات، دجله و کارون است و سدسازی باعث ممانعت ورود آب به تالاب می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: اما اگر آب کافی داشته باشیم سدسازی مانع از خشک شدن تالاب نمی‌شود. یعنی اگر حق‌آبه زیست محیطی تالاب را تأمین کنیم به طور قطع مشکلی از این بابت نخواهیم داشت در حالی که اگر حق‌آبه رعایت نشود و کنترل و برنامه‌ریزی صحیحی وجود نداشته باشد، قطعاً باعث تشدید فعالیت کانون‌های ریزگرد می‌شود.
ساختن ۲۰ سد روی دجله و فرات و فعال شدن کانون‌های ریزگرد
احدیان بیان کرد: کانون‌های ریزگرد سمت عراق به شدت فعال شده‌اند. اگر بالادست رودخانه‌های دجله و فرات را در نظر بگیریم، حدود ۲۰ سد روی آن‌ها ساخته شده و سدهای ساخته شده به شدت باعث کاهش آورد به این رودخانه‌ها شده‌اند.
وی افزود: اگر در گذشته آورد سالانه به سمت بصره حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب بوده باشد، اکنون این عدد به یک میلیارد مترمکعب یعنی چیزی حدود یک‌دهم رسیده است.
سرنوشت نامعلوم دو سوم تالاب هورالعظیم
عضو هیات علمی گروه سازه‌های هیدرولیکی دانشگاه شهید چمران اهواز بیان کرد: یک‌سوم تالاب هورالعظیم در ایران و دوسوم آن در عراق واقع است بنابراین سدسازی ترکیه مستقیماً روی این تالاب تأثیر می‌گذارد؛ در واقع حق‌آبه دوسوم تالاب از دجله و فرات تأمین می‌شود اما آیا این آب تأمین می‌شود؟ خیر و متأسفانه کانون‌های ریزگرد بحرانی شده و بلای جان مردم شده‌اند.
از ورود ۷۰ درصد آب بالادست به عراق جلوگیری می‌شود
وی در خصوص تأثیر سدسازی ترکیه روی فعال شدن کانون‌های گرد و غبار خارجی به ویژه کانون‌های عراق عنوان کرد: ترکیه از سال ۱۳۷۵ به بعد متأسفانه خیانت بزرگی به پایین دست کرده است و روی دجله و فرات دو سد بسیار بزرگ آتاتورک و الیسو را احداث کردند. سد آتاتورک ظرفیتی معادل تمام ظرفیت سدهای کشور ما را دارد؛ حجم مخزن این سد ۵۰ میلیارد مترمکعب است.
احدیان گفت: تنها رودخانه‌های جاری در کشور عراق دجله و فرات هستند و با وجود احداث این سدها و نگه‌داشت منابع آبی در بالادست و ممانعت از جاری شدن آب در کنار وجود ۱۷ تا ۱۸ سد دیگر، از ورود بیش از ۷۰ درصد منابع آبی این دو رودخانه که از بغداد تا بصره می‌رسید و در نهایت وارد تالاب هورالعظیم می‌شد، ممانعت شده است.
وی افزود: درگیری کشور عراق با جنگ‌های اخیر و اتفاقات منطقه از جمله فعالیت گروهک تروریستی داعش، همگی این موارد نیز در کنار هم در فعال شدن کانون‌های مؤثر بودند.
این متخصص سازه‌های هیدرولیکی بیان کرد: متأسفانه جهت وزش باد به سمت کشور ما و خشک بودن خاک به دلیل پوک بودن آن منجر به ایجاد گرد و غبارهای اخیر و حتی رسیدن آن به مشهد شده است.
وی اضافه کرد: این وضعیت، هم کشور عراق و هم کشور ما را درگیر کرده و اکوسیستم منطقه به طور کامل به هم ریخته شده است.
سدسازی ترکیه، بزرگ‌ترین نابودکننده محیط زیست منطقه
دانشیار دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز یادآور شد: سدسازی ترکیه، بزرگ‌ترین نابودکننده محیط زیست منطقه است. خود کشور ترکیه در شرایط بارشی بسیار خوبی قرار دارد؛ متوسط بارش این کشور حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر در سال است که به دلیل جریان‌های همرفتی و بارشی دریای مدیترانه است.
وی بیان کرد: بنابراین این کشور سرسبز است اما نواحی خشکی که شامل کشور عراق و کشور ما است به شدت تحت تأثیر سدسازی‌های ترکیه قرار گرفته است.
درگیری ایران، عراق، عربستان، قطر و امارات با گرد و غبار
احدیان افزود: در یکی دو ماه اخیر هوای شهرهای مختلف به دلیل گرد و غبار به شدت ناسالم بوده است. البته نه تنها ما بلکه کشورهای عربستان، امارات و قطر نیز درگیر شده‌اند و تاکنون سابقه نداشته که این گرد و غبارها تا این حد تداوم داشته باشد.
وی گفت: این‌ها فاجعه است و نشان می‌دهد که اکوسیستم منطقه به هم خورده است.
لزوم ورود سازمان ملل و یونسکو به مساله گرد و غبار
عضو هیات علمی گروه سازه‌های هیدرولیکی دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه داد: در این شرایط اینکه سدسازی باعث خشکسالی می‌شود، در این مورد قطعاً صدق می‌کند. کشور ترکیه پا را از مسائل بین‌المللی فراتر گذاشته و اصلاً هم گوشش بدهکار نیست بنابراین باید سازمان ملل و یونسکو را درگیر این مساله کنیم.
وی بیان کرد: یک زمانی بین‌النهرین و بابل خوش آب و هواترین مناطق دنیا بودند اما امروز ببینید به چه روزی افتاده‌اند. اوضاع کنونی بصره به دلیل سدسازی ترکیه به شدت بحرانی است. تمام قسمت غربی رودخانه فرات فاضلاب‌رو شده است و این رودخانه نیز دچار شرایط کنونی رودخانه کارون ما شده است.
اما کانون‌های داخلی...
وی در خصوص وضعیت کانون‌های داخلی گرد و غبار نیز اضافه کرد: علاوه بر کانون‌های خارجی، کانون‌های داخلی جنوب‌شرق اهواز نیز فعال شده‌اند. در این بخش، تالاب منصوریه وجود دارد که آب آن باید از رودخانه جراحی تأمین شود اما در حال حاضر حق‌آبه آن تأمین نمی‌شود که این مساله نیز به دلیل خشکسالی و برنامه‌ریزی غلط است.
مطالعات علمی درستی برای مهار کانون‌های گرد و غبار داخلی وجود نداشت
احدیان عنوان کرد: برنامه‌ریزی برای مطالعات گرد و غبار در ایران، غلط انجام شده است. سازمان جهاد کشاورزی سال‌ها پیش کانالی با نام کانال آبرسانی کانون ریزگرد احداث کرد اما به هیچ وجه موفق نبود زیرا مطالعات علمی درستی نداشت و با وجود صرف هزینه بسیار زیاد، این کانال نتوانست وظیفه خود را انجام دهد.
وی افزود: حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون دلار از صندوق توسعه برای این کار هزینه شد اما متأسفانه هیچ کارایی نداشت.
دانشیار دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید چمران اهواز ادامه داد: در مطالعات ریزگردها متأسفانه از دانشگاهیان استفاده نشد و در چندین جلسه با استاندار فعلی و استانداران سابق و اسبق این موضوع را بیان کردیم و دلایل خود را ارائه دادیم.
وی افزود: سؤال اساسی این است تا کی باید نفت بفروشیم و صرف پروژه‌های غلط کنیم و جامعه از آن نفع نبرد؟ یکی از اشکالاتی که در دستگاه‌های اجرایی وجود دارد این است که اهمیت درست و حسابی به مطالعات و تحقیقات داده نمی‌شود.
احدیان ادامه داد: وضعیت تحقیقات فاجعه است. هیچ دستگاه اجرایی پیدا نمی‌کنید که بخواهد درست از تحقیقات استفاده کند. مقام معظم رهبری نیز به خوبی این را تشخیص دادند و امسال را نیز با نام دانش‌بنیان و کارآفرین نام‌گذاری کردند که نشان‌دهنده اهمیت موضوع است. اشکال در این است که در بدنه اجرایی کشور مسیر درست طی نمی‌شود.
عضو هیات علمی گروه سازه‌های هیدرولیکی دانشگاه شهید چمران اهواز در پایان اضافه کرد: در بخش اجرایی مشکل اساسی داریم زیرا به تحقیقات، آموزش و پژوهش اهمیت داده نمی‌شود. امیدوار هستیم که این اتفاق در سال‌های آینده بیفتد زیرا اگر از امروز شروع به کار کنیم با قاطعیت می‌توان گفت که تا ۱۰ سال آینده از این منظر قطب منطقه خواهیم بود همان‌طور که قبلاً بودیم اما زیرسازی کنونی در بخش اجرایی مناسب نیست و باید اصلاح شود.
