از گرمابه های شیراز در جذب گردشگر آبی گرم نمی شود!

فاطمه مقدم/ «فکر می کنم اون موقع ها خیلی بهتر از امروز تن ما شسته می شد و نیاز هم نبود هر روز بری دوش بگیری یه روز حمام می ‏کردی برای یه هفته بس بود. یادش بخیر...‏»

گرمابه های سنتی شیراز یا گنجینه معماری زیبا و مثال زدنی هستند یا گنجینه ای از خاطرات معنوی و سبک زندگی ایرانی. اما از این حمام ها جز چند مورد که تغییر کاربری دادند باقی بدون استفاده به حال خود رها شده اند.

نسل های پیشین که حالا احتمالا مادربزرگ و پدربزرگ یا مادر و پدر میانسال هستند تجربه رفتن به حمام های قدیمی و عمومی را دارند؛ اما نسل جوان جز تصاویر محو خاطره های بزرگسالان، از شور زندگی درون این گرمابه ها هیچ اطلاعی ندارند. بوق حمامی که سحرگاه به صدا درمی آمد زنگ شروعی بود برای کار و زندگی تا به لطف کاسه کاسه آب بر دوش همسایه یا آشنای دوری ریختن، نشستن در هوای پر بخار حمام برای از بین بردن خستگی های روزانه و گذراندن وقت و معاشرت با مردم آشنا و غریبه و گفت و شنودهایی از این در و آن در خوردن شربت و تنقلات و شیرینی، همه این ها تجربه هایی است که برای جوان های امروزی کاملا بیگانه است. حال آنکه بخش مهمی از روابط اجتماعی آدم ها در همین حمام ها شکل می گرفت و فراتر از آن تبادل افکار و آراء‏، سرودن و خواندن اشعار در گرمابه ها نیز موضوعی رایج بوده و گاهی در حمام ها شاهنامه خوانی نیز انجام می ‏شده است.

 با تغییر معماری در طول 50 سال گذشته اکثر خانه‌های اهالی شیراز دارای حمام مستقل خانگی شدند اما همچنان گرمابه‌های قدیمی کارکرد خود را نگه داشته بودند. جز مسافران، اهالی شهر هم زمانی که می خواستند حمامی دلچسب کنند خصوصا در اعیاد مختلف و قبل از نوروز سری به این حمام ها می زدند تا بعد از خستگی های خانه تکانی در فضای نشاط آور حمام دمی بیاسایند تا چرک تنشان در بخار حمام به اصطلاح بیدار شود و بعد چرک سال از تن دور کنند!

حالا اما تک و توک حمام های عمومی باقی مانده در شهر، نه آن شور زندگی قبلی را دارد و نه آن لطف را  بلکه حمام های عمومی امروز ساختمان های بی روح پوشیده شده با کاشی های یک دست رنگ پریده با معماری خلاصه شده هستند که به صورت نمادی از فقر و نداری یا سرگردانی درآمده اند و جز اتباع خارجی و مسافرانی که توان رفتن به هتل و مسافرخانه را ندارند مشتری دیگری به خود نمی بینند و به کل از آن «فراغت خلاق و تعالی بخش» گرمابه های پیشین خالی شده اند.

 از سوی دیگر با توجه به اینکه اهمیت حمام های سنتی و لطف آن ها هنوز در خاطر مردم مانده در هتل های شیراز حمام های مغربی در حال رونق گرفتن هستند و شکلی از حمام غربی را با سونا و جکوزی و ماسک های لجن و شیر و عسل رواج می دهند که هیچ ارتباطی به خاطره جمعی مردم از حمام های سنتی ندارد و به این می ماند که ما به دست خود ثروتمان را توی دریا بریزیم و گدایی در خانه این و آن را پیشه کنیم!

نمی خواهم بگویم که همه بخش های آن سبک گرمابه های سنتی عاری از عیب بوده است اما انکار و دور انداختن این بخش بسیار مهم از زندگی اجتماعی ایرانیان کاری عاقلانه نیست. حق آنست که برخی از گرمابه های قدیمی به عنوان یک میراث معنوی به یاری صنعت گردشگری شیراز آمده و ضمن احیا معماری کهن و زیبا، خود به عنوان میراثی معنوی سبک حمام رفتن ایرانیان را به گردشگران و جوانان نمایش دهند و برای بزرگ ترها نیز یادآور حس نوستالژی از دوران گذشته و خوشی های آن ایام باشد.

شیراز 8 حمام میراثی و 6 حمام با ارزش های میراث معنوی دارد

شیراز بیش از حدود ۱۶۰ حمام عمومی داشته در طی سالیان هر کدام به دلیلی از بین رفته و حالا گویا سرجمع 14 حمام باقی مانده است.

از حمام های قدیمی شیراز هشت حمام دارای ارزش تاریخی است: حمام وکیل (دوره زندیه)، حمام توکلی‏ (دوره قاجاریه- پهلوی)‏، حمام نظرعلی خان ‏(دوره زندیه)‏، حمام خانی (دوره قاجاریه)، حمام صدرآباد ‏(دوره قاجاریه)‏، حمام آقا باباخانی (دوره قاجاریه)، حمام قورخانه ‏(دوره قاجاریه)‏، ‏حمام گچینه ‏(دوره قاجاریه) ‏و حمام شاهزاده محمد که هنوز به ثبت ملی نرسیده و این دو حمام آخری متعلق به دانشگاه شیراز است. با این وجود هستند حمام هایی که اثر میراثی به شمار نمی روند اما حامل آن خاطرات جمعی و نمادی از سبک زندگی ایرانیان گذشته هستند حمام هایی چون حمام حاج هاشم، حمام شیخ جنید، حمام حکیم، حمام گودی، حمام جیران، حمام شبک.

از حمام های تاریخی آن ها که میراثی هستند که یکی دو تا کاربرد موزه ای دارند چون حمام وکیل که تلاش برای بازنمایاندن سبک حمام های قدیم دارند یا ثبت شده و به حال خود رها شده اند. اما هنوز تعدادی از حمام های غیر ثبتی آن به همان سبک سنتی در شیراز باقی مانده که می توانند برای احیای سنت حمام ایرانی و نمایش سبک زندگی ایرانیان در گذشته احیا و مورد بهره برداری قرار گیرند.

سیامک بصیری کارشناس آثار میراثی فارس علت عدم احیای حمام های سنتی را ضوابط دل‌بخواهی کارشناسان دستگاه های مختلف در شیراز می داند.

ضوابط دل‌بخواهی کارشناسان دستگاه های مختلف سد احیای حمام های تاریخی ‏

یک کارشناس آثار میراثی فارس در پاسخ به این سوال که آیا در شیراز حمام هایی وجود دارد که با احیای آن بتوان سنت حمام ایرانی را احیا کرد؟ گفت: اگر حمامی ویژگی های تاریخی داشته باشد احتمالا تاکنون مراحل ثبتش را طی کرده یا در حال طی کردن این مراحل است. از این رو حمام های دارای ارزش تاریخی مداخلات در آن به هر منظور که بازسازی و چه احیا بر اساس همان ویژگی های معماری به حداقل ممکن می رسد و مستلزم مجوز شهرداری، استعلام میراث و .. است در نهایت اداره کل میراث اگر ارزش تاریخی آن را تایید کند طرح مرمت برای آن می دهد و پروسه بروکراتیکی آغاز می شود که عملا کار می خوابد. به همین سبب این مسئله که حمامی دارای ارزش های تاریخی با هدف احیای فرهنگ حمام ایرانی بازسازی شود امکان پذیر نیست. ‏

سیامک بصیری با اشاره به اینکه حمام جیران و حمام خانی ‏شاید دو موردی باشند که امکان بازسازی برای استفاده حمام سنتی را دارند  افزود: حمام جیران در ضلع شرقی بازار وکیل این امکان را دارد که با تغییرات داده شد و تجهیز به امکانات امروزی بتوان در آن به احیای سنت حمام ایرانی پرداخت. حمام خانی نیز سر سنگ سیاه نزدیک مسجد مشیر واقع شده است و قابلیت احیا دارد و فعلا تعطیل است اما آخرین کاربری آن حمام ‏بوده است و راه اندازی آن امکان پذیر است. همچنین در بافت تاریخی شیراز در میان خانه هایی که همزمان باهم در حال مرمت هستند یکی از خانه ها با کاربری حمام در حال بازسازی است و تمام امکانات لوکس حمام از جمله سونا، جکوزی، دکتر فیش (ماهی درمانی) همه این موارد در ساخت این حمام دیده شده است اما قرار است همه این تجهیزات مدرن در فضای معماری سنتی قرار بگیرد. این کار قطعا در حال رخ دادن است اگر سرمایه گذار از شر مجوزهای میراث و شهرداری بتواند آزاد شود شاید تا یکسال دیگر شاهد بهره بردای از این حمام خواهیم بود. حمامی که با کاربری مدرن از لحاظ اقتصادی نیز برای مالک توجیه خواهد داشت اما معماری فضای بیرون آن با خانه های مجاور و کلا فضای معماری بافت همخوانی دارد تا میراث های معنوی این بخش شهر نیز دچار تخریب نشود.‏

تا اسم احیای حمام تاریخی می آید چندین متولی پیدا می شود و جلویش می ایستد

در حالی که همه چیز در قبضه نهادهای دولتی است ‏اما مسئولان دولتی با فرافکنی مسئولیت انجام برخی کارهای اساسی و پایه ای را چنان معطوف به بخش خصوصی ‏می کنند که ‏هر که نداند گمان می کند مسئولی از کشوری با اقتصاد آزاد در حال بیان این سخنان است. حوزه گردشگری از آن ‏بخش هایی ‏است که انتظارات مشارکت بخش خصوصی در آن بسیار بزرگ تر از زیرساخت های تامین شده توسط دولت است. نظیر این ‏جمله ای که معاون ‏گردشگری استاندار فارس در گفت و گوی اخیر خود با ایرنا بیان کرده است «بخش خصوصی برای جذب گردشگر و ‏رونق صنعت ‏گردشگری باید تدابیر مسئولانه و متفاوتی اخذ کند.» شاید باید بگویم که بخش دولتی هم باید تیشه به ریشه این تدابیر نزد و اگر خیر نمی رساند مانع نشود. درخصوص راه اندازی و مدرن سازی حمام های تاریخی ‏نیز وضع به ‏همین شکل است. در حالی که در اصفهان حمام تاریخی قاضی که قدمت ساخت آن به دوران صفویه برمی گردد را در سال  ۱۳۹۸ توسط بخش خصوصی، با ‏‏هدف احیای فرهنگ حمام ایرانی ‏ به ‏‏شکل سنتی و قدیمی بازسازی و به منظور کاربری حمام افتتاح شده است. ‏جالب است بدانید که حمام قاضی ‏اصفهان را به عنوان حمام دوقلو هم می شناسند و به طور همزمان به زنان و مردان خدمات میدهد و با به کارگیری افراد ‏متخصص در حرفه های چون ماساژ خدمات پوست و راه اندازی شربتخانه درآمد خوبی برای سرمایه گذار ایجاد کرده و موجب اشتغال زایی شده است ‏حال آنکه این حمام در سال 1346 شمسی در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است. در حالی که در شیراز ‏همین‌که ملکی ثبتی شد دیگر از قابلیت استفاده خارج شده و اغلب به سبب پرخرج بودن فرایند بازسازی جزو املاک فراموش شده می شود تا دست زمان خود تخریبش کند. ‏

بصیری در پاسخ به این سوال که چه موانعی در شیراز برای بازسازی حمام هایی با ارزش تاریخی نه به معنای میراثی و تبدیل به حمام سنتی به منظور احیای فرهنگ حمام ایرانی ‏وجود دارد؟ اظهار داشت: به طور کل احیای بناها با کاربری ها مختلف چندین متولی متفاوت دارد که در این خصوص مجوزباید بدهند، نظیر شهرداری، میراث، اوقاف، اداره بهداشت و هرکدام از این دستگاه ها به فرایند احیا با ضوابط خودشان نگاه میکنند و این ضوابط امکان قفل کردن مسیر تغییر کاربری را به راحتی ایجاد میکند. اگر ما در خصوص احیای بناهای قدیمی به یک مدیریت واحد از حیث همگن کردن تمام ضوابط و نزدیک کردن نگاه های متولیان مختلف برسیم این مشکل حل خواهد شد اما متاسفانه این خواسته باوجود انکه مطالبه ای همیشگی بوده  هنوز در شیراز رخ نداده است.

این کارشناس میراث فرهنگی ‏ با  تاکید بر اینکه در احیای حمام های تاریخی با کاربری پیشین، مهم ترین دستگاه سنگ انداز اداره بهداشت است گفت: اداره کل میراث فرهنگی بی رغبت به احیای بناها با کاربریهای پیشین نیست اگر فرایند ایزولاسیون و دیگر موارد مورد نیاز بهداشتی درست صورت گیرد امکان احیای حمام های سنتی به کابری حمام وجود دارد. اما مهم ترین مسئله در این خصوص اداره بهداشت(دانشگاه علوم پزشکی) است زیرا برای راه اندازی یک حمام اولین چیزی که متولیان روی آن دست میگذارد رعایت موارد بهداشتی در بازسازی با سخت گیری های بسیار است حال آنکه همین کاربری حمام یا استخر را در هتل ها ایجاد کرده اند اما مشکل بهداشتی وجود ندارد! یا همان استفاده از استخرهای عمومی که از قضا رعایت بهداشت در آنها بسیار ضروری‌تر از حمام هاست اما مشکلی وجود ندارد. اما تا اسم احیای حمام تاریخی یا قدیمی می آید تمام ضوابط تغییر میکند. ما باید ضوابطمان بازنگری کنیم زیرا در قوانین تاکید شده که نظر کارشناس حرف آخر را میزند و این یعنی ضوابط است که دست و پای تغییر کاربری و احیای بناهای تاریخی را بسته است زیرا ضوابط کارشناسان یا متولیان را به سمت سوی میبرد که به قوانین با نگرش خودشان نگاه کنند و این تفاوت نظرها در احیای بناهای تاریخی دست و پای سرمایه گذارن را در تغییر کاربری می بندد.

حمام های سنتی یک به یک تخریب میشوند

بصیری با اشاره به اینکه 14 حمام ثبتی و حمام های با ارزش‌های ثبتی در شیراز وجود دارد یادآورد شد: از میان این حمام ها، حمام حکیم در کنار بازارچه حاج زینل تا شش ماه گذشته هنوز کار میکرد و از ادامه فعالیت آن خبری ندارم. جالب است که حمام حکیم به این دلیل به این نام خوانده میشده زیرا آب این حمام از چاه تامین می شده و آب آن دارای گوگرد است وبرای بیماری های پوستی بسیار مفید است. در قدیم مردمی که بیماری پوستی داشتند به این حمام میرفتند. اما همین استفاده از آب چاه یکی از مسائلی است که بهداشت روی آن دست خواهد گذاشت و اجازه فعالیت حمام با استفاده از این آب را نخواهد داد. حمام قورخانه نیز سال گذشته یکی از دیوارهایش فرو ریخت و منتج به تعطیلی حمام شد. اما نمی دانم که آیا دیوار مرمت شده است یا خیر. حمام گلشن نیز تخریب شده است، چرا که این حمام زیبا در مسیر بین الحرمین بود جایی که اکنون مجموعه تجاری بین الحرمین ساخته شده است. حمام حاج هاشم که کوچه پشتی خانه زینت الملک قرار دارد  سردر ورودیش تخریب شده و توسط شهرداری و میراث ورودی آن را بسته اند.

شیرازی ها همواره به بهداشت اهمیت بسیاری می دادند به طوری که هر محله یک حمام مختص خود داشته است و گرمابه داری جزو صنوف پردرآمد جامعه به حساب می آمده است. همچنین حمام جز کاربری اصلی خود به عنوان یک عنصر معماری ارزشمند نمودی از فرهنگ معماری ایران با قدمتی 3000 ساله است به دلیل دارا بودن فنی‌ترین و اصولی‌ترین و همچنین زیبایی خاص اسلوب در ساخت خود از پیچیده‌ترین انواع بنا است، اینها از جمله مواردی است که می تواند چند حمام باقی مانده در بافت قدیم شهر شیراز را به عنوان یکی از مکان های جذاب گردشگری فعال کند در توسعه ‏گردشگري و جذب توریسم برای شهر شیراز آورده مالی و معنوی به همراه داشته باشد.