نگاهی به آداب و سنن مردم عرب خوزستان در دهه عاشورا
ادمین ۵
مردم عرب خوزستان با مراسم و مناسک آیینی منطبق با فرهنگ خودشان مراسم محرم را اجرا می‌کنند.
عزاداری سالار شهیدان، بازخوانی مصائب زینب، یادآوری ایثار علمدار کربلا و شهادت نوجوانان و نونهالان دشت نینوا، چنان شوری در دل مردمان ولایتمدار و عاشق اهل بیت جنوب و استان خوزستان ایجاد می‌کند که هوای خاصی به این برهه از سال می‌دهد و فرقی هم نمی‌کند این پروسه از سال قمری، به سرمای سوزان زمستان برخورد کند و یا در گرمای خرماپزان تابستان رخ بدهد.
آداب و سنن دهه اول ماه محرم، شاید در اولین نظر متفاوت به نظر بیاید، اما نقطه اشتراکی دارند که هم‌نوایی با حماسه عاشورا و همدردی با وقایع کربلا در آن نهفته است.
سطح این سوگواری حزین در بین مردم جنوب خوزستان به حدی بالاست که روزهای زیادی از زندگی مردم این خطه را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد، به گونه‌ای که خانه‌ها و البسه مردم سیاه‌پوش می‌شود و سنگینی معناداری چهره و پیرامون این سرزمین را دربر می‌گیرد.
مراسم‌های عزاداری، تعزیه، مقتل‌خوانی در بسیاری از نقاط استان خوزستان و در مناطق عرب نشین برگزار می‌شود و برای عزاداران در سایر استان‌ها جاذبه خاصی ایجاد می‌کند که نیازمند معرفی هرچه بیشتر این ظرفیت شگرف فرهنگی و مذهبی است.
مردم عرب خوزستان طبق رسمی دیرینه، پس از نماز ظهر عید غدیر اقدام به برپایی تکایا و مواکب می‌کنند، به گونه‌ای که پیش از آغاز ماه محرم حسینیه‌ها، مساجد و مواکب خود را برای استقبال از این ماه آماده می‌کنند و با خرید پارچه‌های سبز، مشکی و خرید مایحتاج برای پذیرایی از میهمانان و سوگواران ابا عبدالله الحسین (ع) خود را مهیای ذکر مصائب سالار شهیدان می‌کنند.
بازار محرم
بازارها، در شهرهای عربنشین خوزستان در این ماه همچون سایر بخش‌هی جامعه متأثر از این ماه عزیز و حزین هستند، مراکز خرید سنتی و پرپاخور این قبیل شهرها در این ایام کاملاً رنگ و بوی محرم به خود گرفته و با زمینه‌ای از نوای نوحه از تکیه داران و خریداران پذیرایی می‌کنند.
دیوار و سردرب همه مغازه‌ها، غالب منازل و همه ادارات سیاه‌پوش است و هر کدام به سهم خود، ضمن خدمت‌رسانی به هره نحوی به عزاداران، سعی در تهیه اقلام مورد نیاز مردم از جمله مواد غذایی جهت پذیرایی در حسینیه‌ها و مواکب، در قالب نذر امام حسین(ع) دارند.
مواکب و حسینه‌ها، پیش‌قراول عزاداری ماه محرم
اما مردمان عرب خوزستان، خوی عجیبی به سینه‌زنی عاشورایی دارند و این مهم را به انحاء و اشکال مختلف و میان زن و مرد صورت می‌گیرد.
جوانان عرب منطقه بیشتر تمایل به سینه‌زنی به سبک چلاب دارند، جوانان چفیه بر کمر و گردن، دسته دسته از محله‌های مختلف به مواکب حسینی می‌روند تا خود را برای چلاب‌زنی آماده کنند.
این طیف هیچ‌گاه از منزل و مأوای حسینی خود پا پس نکشیده و سعی در ترویج آداب حسینی خود کردند و امروزه مشاهده می‌شود مراسم سید و سالار شهیدان در حسینیه‌ها با شکوه هرچه تمام‌تر برگزار می‌شود.
جوانان در شهرهای خرمشهر، آبادان، شادگان، اهواز ودیگر نقاط استان خوزستان، دوشادوش هم در صف واحد می‌ایستند و به شیوه سینه‌زنان شهر کربلا دودست خود را بالا برده و در پس زدن به سینه کمی خم شده تا با در آوردن مجدد دست‌ها به بالا با توان بیشتری بر سینه بکوبند.
همچنین این نوع سینه‌زنی در اواخر هر نوحه، آب و تاب بیشتری به خود گرفته و جوانان با جمع شدن در گود میانی به صورت مستمر و سریع همنوا با نوحه‌خوان بر سینه می‌زنند.
اغلب جوانان حاضر در این حسینیه در طول سینه‌زنی پیراهن خود را از تن برکنده و با حفظ شئونات و تنها سعی دارند تا به مولای خویش عنوان کنند که ما امت سینه سرخ تو هستیم که بدین گونه در عزای تو محزونیم.
سنت‌های دیرینه بانوان عرب جنوب
زنان عرب نیز شیوه‌های متفاوتی برای سوگواری و سینه‌زنی دارند، در این قبیل عزاداری‌ها «ملایه» نام مداحی است که برای زنان عرب می‌خواند و شیون می‌کند، وقتی که «ملایه» شروع به روضه‌خوانی می‌کند زنان نیز که اغلب «ثوب»های عربی می‌پوشند چهار زانو دور تا دور اتاق را پر می‌کنند و «شیله»های مشکی (روسری عربی) خود را جلوی چشمانشان می‌آورند.
پس از روضه‌خوانی نوبت به سینه‌زنی می‌رسد، ابتدا زنان دست‌ها را بر پا می‌کوبند، گاهی ملایه ریتم را تغییر می‌دهد و عزاداران باید با دست راست بر سینه بزنند و دست چپشان را بر پای چپ بکوبند.
یکی دیگر از سبک‌های سینه‌زنی زنان، سینه‌زنی ایستاده است که دست‌ها را به صورت ضربدر بر سینه می‌کوبند به گونه‌ای که نمایه‌ای از ضرب دستان در آن نهفته، ما لمسی صورت نمی‌گیرد، گاه این سینه‌زنی در نقاطی که ملایه با اشعار حزین کار را دنبال می‌کند، با ضربه به سینه همراه می‌شود اما در ادامه با ریتمی کُند سینه‌زنی را ادامه می‌دهند، تا جایی که برای لحظاتی این ریتم تند‌تر می‌شود و زنان با «آ‌ها، آ‌ها» گفتن، ملایه را همراهی می‌کنند. به این نوع سینه‌زنی که زنان با سرعت دست‌ها را بر سینه می‌زنند «لطمه» گفته می‌شود.
پس از لطمه، روضه‌خوانی وارد ریتم و مرحله دیگری می‌شود، این بار زن‌های سیاه‌پوش که برخی «عبا»های (چادر عربی) خود را دور کمر می‌بندند گرد هم جمع می‌شوند، یکی از ملایه‌ها اشعاری را در وصف یکی از شهدای کربلا می‌خواند و به مصراع آخر که می‌رسد زنان به صورت پرشی در جهت راست و چپ به صورت هماهنگ پایکوبی می‌کنند و مصرع آخر را با مُلایه تکرار می‌کنند.
زنان خرمشهری و آبادانی به این مراسم «وسط المیدان» نیز می‌گویند، انتهای هر مراسم «یزله» انجام می‌شود که در آن زنان نیم‌خیز پایین می‌آیند و برمی‌خیزند، عقب می‌روند و جای خود را به گروه‌های عزادار بعدی می‌دهند و گاهاً با به صورت کوبیدن کف دست‌ها خود، نسبت به وقایع دشت نینوا ابراز همدردی می‌کنند که این اقدام زنان عرب را، «رشگ»می‌گویند.
انحاء و اشکال عزاداری زنان
«هوسه» یک چهار بیتی است که بیت آخر آن کوبنده‌تر و بلند‌تر خوانده می‌شود و مردان و زنان حاضر در مجلس، آن را چند بار تکرار می‌کنند، به بیت آخر «ردادیه» گفته می‌شود. مردان و زنان هنگام خواندن ردادیه در وسط میدان «یزله» می‌کنند.
این شیوه از زمان‌های قدیم و پی از ظهور مدرنیته نیز در میان زنان و مردان عرب رواج داشته است و از پرشور‌ترین مراسم عزاداری به شمار می‌رود، یزله به این صورت است که تعدادی از مردان و زنان در وسط میدان در حالی که مشت بر آسمان می‌کوبند، و در میانه میدان هوسه جولان می‌دهند که این اوج حزن آنان را می‌رساند.
از روز پنجم محرم به بعد مراسم عزاداری در جنوب خوزستان شکل دیگری به خود می‌گیرد، چرا که در پایان روضه، زنان ایستاده به عزاداری می‌پردازند ایشان دایره وار گرداگرد مجلس حلقه می‌زنند و مُلایه در بالای مجلس به نوحه خوانی مشغول می‌شود و‌گاه ابیات را با سرعت می‌خواند و صدایش لحنی حماسی به خود می‌گیرد.کلمات کوبنده و رسا ادا می‌شوند، به این شیوه «فزاعیه» می‌گویند، گاه نیز با آرامش روضه خوانده می‌شود که با غم و اندوه بسیار همراه است که به این شیوه «رجالیه» می‌گویند.
عروسی قاسم و بزرگذاشت مقام فرزند و برادر امام حسین (ع)
«عرس القاسم» که در شب هشتم محرم برگزار می‌شود، یادآور نو داماد کربلا، حضرت قاسم فرزند امام حسن (ع) است که صحنه‌های کم‌نظیری در این شب به وقوع می‌پیوندد.
اعراب جنوب خوزستان همواره جوانان را فرزندان رشید و امید آینده عشایر خود می‌دانند و از همین روی، شب هشتم که مزین است به نام یکی از شهدای جوان کربلا، با سوز و حزن وصف‌ناپذیری انجام می‌پذیرد.
در مراسم «عرس القاسم» یا عروسی حضرت قاسم(ع) که یکی از خانه‌ها به صورت نذری میزبانی آن را بر عهده می‌گیرد «کله» (هجله) در آن نصب می‌شود و هنگام مراسم زنان عرب سینی‌های پر از شیرینی و میوه خود را در تاریکی مطلق که فقط شمع‌های سینی روشن هستند به دور «کله» می‌چرخانند و سایر زنان با سینه‌زنی و «کل زدن» آنها را همراهی می‌کنند.
برخی از زن‌ها که باردار نمی‌شوند یا برخی دختران برای باز شدن بختشان برای لحظاتی در «کله» می‌نشینند تا به مرادشان برسند، بعضی زنان نیز طوری که میزبان عزاداری متوجه نشود از آن خانه وسیله‌ای مثل فنجان یا نعلبکی را می‌برند تا اگر سال آینده به مرادشان برسند تعداد بیشتری فنجان برای خانه میزبان عزاداری هدیه بدهند.
«عرس القاسم» در بین مراسمات ماه محرم، از سوزناک‌ترین مراسم‌ها و شب‌های دهه عاشورا است و اعراب سعی در بازسازی تازه دامادی می‌کنند که برای حفظ دین و کیان خود به جنگ کفر می‌رود و جوانی خود را فدای اسلام و امام خویش می‌کند، این صحنه‌ها غالباً بی‌اختیار اشک از دیده حضار جاری می‌کند و مظلومیت امام مظلوم شیعیان و یاران باوفاش را یادآور می‌شود. در این شب، مردان عزادار عرب، غالباً با لباس سفید به عزاداری می‌پردازند.
در شب نهم که متعلق به «علی اکبر» جوان رعنای اباعبدالله است نیز شور خاصی برپاست و عزاداران و بازسازی نمادین جوانی جنگجو شجاع، یاد و خاطره جوان دلاور کربلا را گرامی می‌دارند.
و در شب عاشورا که جوی سنگین مراسم عزاداری اباعبدالله(ع) را فرا گرفته است، متعلق به سردار دلاور کربلا، حضرت ابوالفضل‌العباس (ع)، ساقی تشنه کام کربلاست که با بیرق‌های سبز، حسینیه‌ها و تکایا سبزپوش می‌شود و اعراب منطقه در وصف «ابوفاضل» مدح می‌سرایند و بر سینه می‌زنند.
عاشورای حسینی
و روز عاشورا، که متعلق به سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) است، ضمن پخش نذری و اوج کار دسته‌های عزاداری، شبیه‌خوانی، مقتل‌خوانی و تعزیه است، صحنه نبرد کربلا در هر کوی برزنی به نمایش گذاشته می‌شود و داغ داغداران اهل بیت(ع) در ظهر عاشورا تازه می‌شود.
در شهرهای عرب نشین خوزستان طبق رسم هر ساله، برای اینکه شیعیان علی، به حضرت فاطمه زهرا(س) اطمینان دهند، حسین تو تنها نیست و از یاد ما نمی‌رود، بعدازظهر عاشورا با تجمع در اماکنی همچون گلزار شهدا، زیارتگاه‌ها و حسینیه‌های قدیمی و معروف شهرها، خیل عظیمی را تشکیل می‌دهند و دهه عاشورا را با عزمت خاصی به پایان می‌برند.
همچنین همه تکایا در عصر عاشورا گرد هم می‌آیند و هر کدام با یک دو بیتی هوسه اقدام به راهپیمایی می‌کنند و تا غروب این پیاده‌روی همراه با عزاداری ادامه دارد.
بدین ترتیب، عاشورا برای اعراب خوزستان معنی و مفهوم دیگری دارد و این ایام ضمن احترام از جایگاه والایی نزد این مردمان برخوردار است.
امید که عزاداری‌های این مردم حسینی مورد قبول درگاه حضرتش قرار گیرد و راه آن امام همام، آویزه فکر و هدف امت شیعه قرار گیرد. ان شاالله.
