اندازه‌گیری و تجزیه‌وتحلیل عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی در شهرها و مناطق از دیرباز موضوع کار نظری و تجربی در طیف گسترده‌ای از زمینه‌ها بوده است. اخیراً تعداد فزاینده‌ای از مطالعات شامل شاخص‌های سنتی عینی کیفیت زندگی و همچنین معیارهای ذهنی‌تر موجود برای رفاه، با تکیه بر علم جدید صورت گرفته که هدف آن اندازه‌گیری شادی، شناسایی عوامل اصلی مؤثر بر آن و کمی کردن اهمیت نسبی آن‌ها است.

مطالعات نشان داد که طراحی شهری می‌تواند بر افسردگی، اضطراب، استرس و رفاه ساکنان شهر تأثیر بگذارد. بیشتر مردم جهان ساکن محیط‌های شهری هستند، اما در حالی که شهرها مکان‌های جذابی برای زندگی هستند و فرصت‌های شغلی و تفریحی بسیاری را برای مردم فراهم می‌کنند، افسرده‌کننده و ناسالم نیز محسوب می‌شوند. تا جایی که یک نظرسنجی از شهرداران ۱۲۶ شهر آمریکا نشان داد که اولویت اصلی در همه این شهرها سلامت روان است. بنابراین لازم است شهرها برای ارتقای سلامت روان بهتر طراحی و حتی بازطراحی شوند تا جهان به شهرهای احیاکننده مجهز شود.

بهبود سلامت روان در شهرها

شهرهای احیاکننده، طراحی شهری برای سلامت روان و رفاه است که به‌دنبال چندین دهه تحقیق معرفی شده‌اند و نشان می‌دهند عناصر یک محیط فیزیکی بر افراد ساکن در آن تأثیر می‌گذارند. یک شهر احیاکننده محیطی فراهم می‌آورد که در آن ساکنان شهری می‌توانند شادتر، سالم‌تر و از نظر اجتماعی بیشتر با یکدیگر در ارتباط باشند.

شهرهای احیاکننده دارای چندین عنصر کلیدی هستند که می‌توان به کمک آن‌ها شهرهای سالم‌تری خلق کرد و ضمن بهبود سلامت روان، سلامت فیزیکی ساکنان را نیز ارتقا داد و جوامع را به محیط‌های شادتر و سالم‌تر تبدیل کرد.

مؤلفه‌های شهرهای احیاکننده

چارچوب شهرهای احیاکننده دارای هفت مؤلفه یا عنصر کلیدی مختلف است که با شواهد علمی به‌دست‌آمده از حوزه‌های بسیار متنوعی شامل تحقیقات محیطی احیاکننده، روان‌پزشکی، جغرافیا، معماری، طراحی، برنامه‌ریزی، مهندسی بهداشت عمومی حمایت می‌شوند. در ادامه با این عناصر آشنا می‌شویم.

شهر سبز / محیط‌های طبیعی یا فضای سبز

تحقیقات نشان می‌دهد قرارگیری مردم در محیط‌های طبیعی یا فضای سبز می‌تواند افسردگی و استرس را کاهش دهد، عملکرد مغز را بهبود ببخشد و به افراد در مدیریت علائم اختلالات اضطرابی، اسکیزوفرنی، اختلال پس از حادثه و زوال عقل کمک کند. ویژگی‌های شهر سبز که بر سلامت روان تأثیر می‌گذارند شامل میزان یا دسترسی افراد به فضای سبز، نوع طبیعت مؤثر، تنوع زیستی و مواردی از این قبیل می‌شود.

رابطه‌ای قوی میان دسترسی به فضای سبز و نوع‌دوستی، اعتماد، احساس تعلق و دلبستگی وجود دارد. این واقعیت که فضای سبز ممکن است به بهبود تفکر جمعی کمک کند و تأثیر اجتماعی داشته باشد، یک یافته جدید و جالب به‌شمار می‌رود و نشان می‌دهد که شاید به همین دلیل است که مردم ساکن در محله‌هایی نزدیک به پارک‌ها و فضاهای سبز حس اعتماد و رفتارهای نوع دوستانه قوی‌تری دارند.

فضاهای سبز همچنین با وجود اهمیت توجه به پایداری و تغییرات آب‌وهوایی در طراحی شهرها، بسیار قابل توجه هستند. ایجاد طبیعت در شهرها نه امری تجملاتی که یک نیاز کاملاً ضروری برای سلامت عمومی، سلامت سیاره‌ای و تاب‌آوری شهری نیز ضروری است.

شهر آبی / حفظ جریان آب‌های شهری

طبق تحقیقات آب‌های شهری می‌تواند افسردگی و استرس را کاهش دهد و اهمیت نگهداری جریان آب‌ها را در یک شهر برجسته می‌کند.

اغلب فضاهای آبی با فضاهای سبز همراه هستند اما امکان ایجاد آن‌ها به‌تنهایی نیز با فواره‌های شهری یا دیگر آب‌نماهای مهندسی‌شده وجود دارد. تحقیقات محدودی در مورد فضاهای آبی وجود دارد، اما نتایج همین تحقیقات نشان می‌دهد آب می‌تواند حتی از فضای سبز نیز مزایای بیشتری ارائه دهد، چراکه آب پویا است، جریان دارد، با نور و باد و مواد سطحی در تعامل است و کیفیت فوق‌العاده‌ای دارد.

طراحان شهری همچنین باید به ساخت سیستم‌های زهکشی شهری پایدار توجه داشته باشند و به‌طور خاص آب‌نماها و محیط‌هایی را طراحی کنند که آب را جذب و از هدررفت آن پیشگیری می‌کنند.

شهر حسی / توجه به حواس در طراحی شهری

شهر حسی مبتنی بر شواهدی است که نشان می‌دهد چگونه می‌توان از حواس برای اعمال تأثیر مثبت بر سلامت روان استفاده کرد. اغلب مردم در شهرها بر شکایات حسی هم‌چون سروصدای زیاد، بوهای بد، مناظر ناخوشایند بصری و مواردی از این قبیل تمرکز می‌کنند، حال آن‌که یک چشم‌انداز حسی غنی به جای پرت کردن حواس یا استرس‌زایی از سلامت روان حمایت می‌کند. در طراحی شهری، تمرکز بیش از حدی بر دید و تا حدودی صدا وجود دارد. اما در نظر گرفتن چگونگی تکامل نشان می‌دهد مردم برای درک محیط اطراف، در واقع از تمام حواس خود به‌علاوه حس ششم استفاده می‌کنند.

طراحی حسی فرصت‌های جالب برای تمرکز بر مزایای حسی از طریق مناظر یا پناهگاه‌های صوتی مثبت فراهم می‌کند که در آن صداهای آرامش‌بخش پخش می‌شود یا امکان افزایش پیچیدگی بصری با بهره‌گیری از هنر وجود دارد که علائم مرتبط با افسردگی را کاهش می‌دهد. همچنین می‌توان نورپردازی‌های شهری را به‌نحوی طراحی کرد که به حفظ امنیت مردم در شب کمک می‌کند.

شهر همسایه / ایجاد شبکه‌های اجتماعی قوی

شهر همسایه در مورد استفاده از طراحی شهری برای ایجاد شبکه‌های اجتماعی قوی است که افراد را در برابر مشکلات سلامت روان محافظت و به آن‌ها کمک می‌کند در صورت داشتن علائم، سریع‌تر بهبود پیدا کنند. ب عضی از نمونه‌ها طراحی مسکنی است که تعاملات اجتماعی را در همه سنین، درآمدها و قومیت‌ها ارتقا می‌دهد. طراحی فضایی برای برخوردهای بداهه بین همسایگان و توسعه محله‌های قابل پیاده روی از جمله این موارد است.

شهر فعال / ادغام فعالیت بدنی در زندگی روزمره شهری

در مورد ادغام فعالیت بدنی در زندگی روزمره شهری است که بر سلامت جسمانی و روان تأثیر می‌گذارد. فعالیت بدنی می‌تواند افسردگی و اضطراب را کاهش دهد، تنظیم استرس را بهبود ببخشد و عملکرد مغز را ارتقا دهد. ویژگی‌های یک شهر فعال می‌تواند شامل خیابان‌های چندوجهی باشد که مردم در آن قادر به پیاده‌روی یا دوچرخه سواری هستند، اتصال خوب بین خیابان‌ها و حمل‌ونقل عمومی یکپارچه نیز از جمله ویژگی‌های این شهرها است.

شهر دوستدار بازی / طراحی زمین‌هایی مشارکت همگانی

فرصت‌های بازی، کلید دیگری برای بهبود سلامت روان در شهرها است. بازی کردن با تقویت رشد فیزیکی، اجتماعی، شناختی و عاطفی کودکان همراه است، اما برای بزرگسالان نیز مزایایی دارد. ارائه یک شهر دوستدار بازی می‌تواند به همه کمک کند تا از خلاقیت، یادگیری، هویت شخصی و تعاملات اجتماعی بهره ببرند. چنین شهری می‌تواند شامل زمین‌های بازی، همچنین مکان‌هایی باشد که به‌طور خاص برای بازی طراحی نشده‌اند و در آن‌ها می‌توان فعالیت‌هایی مانند نمایشگاه‌های هنری تعاملی یا پارکور انجام داد.

شهر فراگیر / طراحی شهری برای همه

شهر فراگیر برای همه سنین، جنسیت‌ها، نژادها، قومیت‌ها، وضعیت‌های اجتماعی-اقتصادی و تنوع کامل توانایی‌های فیزیکی، حسی و شناختی طراحی شده است. طراحی‌های شهری از گذشته تا امروز به‌طور چشمگیری به تفکیک طبقات اجتماعی و افزایش تعصب و تبعیض منجر شده است که این امر تأثیر بالایی بر سلامت روانی افراد دارد. فرصت‌هایی برای شهرها وجود دارد که در عین شناخت نیازها و ویژگی‌های همه ساکنان، فراگیرتر و جذاب‌تر باشند.

نمونه‌هایی از شهرهای احیاکننده

اکثر شهرها دارای مکان‌هایی هستند به‌درستی یک یا چند مورد از ویژگی‌های مدنظر را پیاده‌سازی کرده و بعضی از آن‌ها دارای طرح‌های شهری واقعاً خارق‌العاده‌ای هستند. با این وجود تعدادی از آن‌ها طرح‌های خود را تنها برای افراد ثروتمندتر یا عده خاصی از ساکنان پیاده‌سازی کرده‌اند. از سوی دیگر بعضی از این شهرها ممکن است تنها به ابعاد سبز و آبی بودن توجه کرده و تعدادی فراگیری را موردنظر قرار داده باشند. با این وجود شهرهایی هستند که اقدامات جالبی در این احیاکننده بودن انجام داده‌اند.

پاریس: در واکنش به کووید -۱۹ و به روش‌هایی پایدار، رویکردی متمرکز بر پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری را برای طراحی مجدد در پیش گرفته که به‌طور جدی نحوه تردد ساکنان را در شهر متحول کرده است.

بارسلونا: دارای طراحی چند وجهی جالبی با عنوان «سوپر بلوک‌ها» است؛ خیابان‌هایی که برای کاهش ترافیک و تشویق پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری طراحی شده و فضاهای سبزی هستند که توقف و تعامل با محیط را تشویق می‌کنند.

گام‌هایی برای سالم‌تر و شادتر کردن شهرها

همان‌طور که پیش از این گفته شد، عوامل محیطی می‌توانند سلامت جسمی و روانی شهروندان را شکل دهند. با این وجود طراحی شهرهای امروزی نشان می‌دهد شهرها به ندرت با در نظر گرفتن رفاه و سلامت ساکنان طراحی شده‌اند. با این وجود جنبش رو به رشدی توسط متخصصان بهداشت، معماران و برنامه‌ریزان شکل گرفته که در حال بررسی تأثیر محیط‌های شهری بر انواع نگرانی‌های سلامتی انسان است و نشان می‌دهد شهروندان امروزی نیازمند محیط‌های سبزتر، تمیزتر و ایمن‌تر هستند. نتایج به‌دست‌آمده در این بررسی‌ها نشان‌دهنده ۶ گام برای سالم‌تر و شادتر کردن شهرها و بهبود شرایط زندگی در آن‌ها است.

سبز شدن: سبز شدن بخشی حیاتی از هر اکوسیستم شهری است و می‌تواند رفتارهای پرخاشگرانه، بیماری‌ها و آلودگی را در محله‌ها کاهش دهد.

دوستدار کودک شدن: شهرها برای کودکان طراحی نشده‌اند. جاده‌های شلوغ، آلودگی هوا و خیابان‌های پر پیچ‌وخم شهرها، کودکان و نوجوانان را به خطر می‌اندازند و کودکان زمان بسیار کمی را بیرون از خانه می‌گذرانند که این امر عواقب منفی بسیاری دارد. ایجاد شهرهای دوستدار کودک به معنای محصور کردن مناطق کوچک برای آن‌ها و ساخت تنها زمین‌های بازی نیست، بلکه به معنای ایجاد فضاهای امن و باز در سراسر منطقه است که کودکان بتوانند بر اساس نیاز خود از آن استفاده کنند.

توجه به زنان: برنامه‌ریزی شهری اغلب برای تردد مردان است و شهرها برای حضور زنان طراحی نشده‌اند. به همین دلیل اکثر زنان در مکان‌های عمومی احساس ناامنی دارند. زنان همچنین در مقایسه با روستاها در مناطق شهری ترس بیشتری تجربه می‌کنند. این ترس بر استفاده آن‌ها از فضاهای شهری و وسایل حمل‌ونقل عمومی اثرگذار است.

توجه به سلامتی: بر اساس مطالعات ساکنان شهری به میزان قابل‌توجهی در معرض خطر افسردگی، اضطراب و اسکیزوفرنی قرار دارند. سرعت زندگی مدرن به افزایش سطوح استرس و ناراحتی کمک می‌کند و با یکی از بخش‌های کلیدی اپیدمی سلامت روان یعنی احساس تنهایی همراه است.

توجه به جرم‌وجنایت: جرم تنها بر قربانیان تأثیر نمی‌گذارد و درک سطوح بالای جرم و جنایت خطر افسردگی و ضعف سلامت روان را افزایش می‌دهد. برنامه‌ریزان شهری مدت‌هاست که استدلال می‌کنند طراحی شهری می‌تواند جرایم را ترویج یا از آن‌ها جلوگیری کند. املاک ناامن فرصت‌هایی را برای سارقان فراهم می‌کند و همچنین گرافیتی و بافت شهری فرسوده باعث ایجاد فعالیت‌های مجرمانه می‌شوند. برعکس، بهبود روشنایی خیابان‌ها و تقویت اموال آسیب‌پذیر می‌تواند از انجام اقدامات خلاف جلوگیری کند.

زندگی فعال: از کاهش چاقی تا مبارزه با افسردگی، فعالیت بدنی برای شادی و تندرستی انسان بسیار مهم است، اما بسیاری از شهرهای بزرگ برای یک زندگی فعال مناسب نیستند. سطح آلودگی هوا به‌طور خطرناکی در سراسر جهان بالا است و فضای محدودی که برای ورزش کردن در آن‌ها وجود دارد.

نقش هوشمندسازی شهرها در ایجاد شادی

فناوری‌های شهر هوشمند در دنیای امروز به عنصری ضروری در جدیدترین طرح‌ها و استراتژی‌های برنامه‌ریزی شهری تبدیل شده‌اند. این فناوری‌ها راه‌حل‌هایی را برای هر بعد از زندگی شهری امروزی به‌ویژه برای مردم با اتخاذ رویکردی مبتنی بر فناوری و از بالا به پایین ارائه می‌دهند. امروزه بسیاری از شهرهای هوشمند در سراسر جهان، شادی مردم را در استراتژی‌های توسعه خود قید می‌کنند، تا جایی که تعیین هدف از شاد بودن برای هوشمند بودن ضروری است.

شادی معانی مختلفی دارد و برای بسیاری به معنای سالم بودن، رفاه مالی و ارتباط قوی با خانواده و دوستان است. علاوه بر این، از تردد بدون استرس گرفته تا اعتماد به حکومت، همچنین دسترسی به یک محیط پاک و به‌طور کلی زندگی ایمن و آسان، شادی به متغیرهای روزانه نیز بستگی دارد.

ارمغان شادی و سلامت در شهرهای هوشمند

یک شهر هوشمند رویکردی امیدوارکننده برای بهبود رفاه ساکنان از طریق عملکرد یکپارچه و کارآمد همه ابعاد زندگی آن‌ها از جمله مراقبت‌های بهداشتی، محیط زیست، جابه‌جایی شهری، زیرساخت‌ها، اتصالات، آموزش، حکومت و زندگی ارائه می‌دهد. نوآوران و رهبران شهرهای هوشمند در سرتاسر جهان نیازهای ساکنان را پذیرفته و فناوری‌های مبتنی بر داده را برای به حداکثر رساندن شادی و رفاه آن‌ها مد نظر قرار داده‌اند.

«شهروندان شاد» رویکردی برای بازاندیشی در مفاهیم شهری است که مطابق آن شهرهای هوشمند باید با شادی مردم در خط مقدم هر پروژه طراحی شوند. طبق این رویکرد آنچه مردم واقعاً می‌خواهند شامل مواردی مانند طبیعت، هوای پاک و ارتباطات اجتماعی است و هیچ‌یک از آن‌ها تنها مشتاق یک شهر کاملاً فناوری‌محور نیست.

نمونه‌هایی از شهرهای هوشمند شاد

کشورهای دارای رتبه برتر در گزارش جهانی شادی ارزش‌های بالایی را در ابعادی مانند درآمد، امید به زندگی، محیط زیست پاک، زیرساخت‌ها، تحرک، محیط زیست و شفافیت حاکمیتی نشان می‌دهند که در شهر هوشمند شاد در نظر گرفته می‌شوند. اینترنت اشیا (IoT) فناوری‌های هوشمند را قادر می‌سازد امکانات هوشمند بی‌پایانی را برای شهروندان ایجاد کنند تا زندگی راحت‌تر و ایمن‌تری داشته باشند.

مهاجرت مستمر مردم به شهرها نیز شهرهای هوشمند را به یک راه‌حل جذاب تبدیل می‌کند، اما همچنین چالشی پایدار برای مدیران شهری ایجاد می‌کند تا برنامه‌ریزی مردم‌محورتری در هر پروژه ارائه دهند.

دبی

شهر هوشمند دبی یک رویکرد علمی و سیستماتیک برای سنجش شادی ساکنان توسعه داده است که سطوح شادی را در ابعاد مختلف شهر هوشمند ثبت می‌کند و به‌طور یکپارچه در جریان تجربه ساکنان و بازدیدکنندگان ادغام می‌شود. این رویکرد در عین حال داده‌های معناداری را برای هدف «تبدیل دبی به شادترین شهر روی زمین» ایجاد می‌کند. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها به مدیران شهری امکان می‌دهد مقایسه‌های عینی انجام دهند و بنابراین پروژه‌های پیشنهادی در شهر را اولویت‌بندی کنند. به این ترتیب آن‌ها ابزاری مبتنی بر داده برای به‌حداکثر رساندن شادی و رفاه در شهر، در چارچوب شاخص‌های کلیدی عملکرد شهر هوشمند خواهند داشت.

سانفرانسیسکو

مدل دیگری از راه‌حل‌های مبتنی بر داده در ابتکار داده باز سانفرانسیسکو تجسم یافته است که از پروژه‌های شهرهای هوشمند مانند برنامه عدالت زیست‌محیطی با هدف کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، بهبود خدمات حمل‌ونقل عمومی و ایجاد مسکن ایمن و مقرون‌به‌صرفه در محله‌های محروم پشتیبانی می‌کند. فناوری‌های مبتنی بر داده برای جمع‌آوری، تجزیه‌وتحلیل و پیگیری انتظارات و شادی ساکنان بسیار مهم هستند که این امر به نوبه خود به اندازه‌گیری دقیق‌تری از یک شهر هوشمند موفق تبدیل می‌شود.

انگلستان

یکی از بزرگ‌ترین و ملموس‌ترین عوامل در سنجش شادی شهرها مدت زمان ترافیک هنگام تردد به محل کار یا اماکن تفریحی است. یک مطالعه در انگلستان نشان می‌دهد که ۲۰ دقیقه رفت‌وآمد اضافی در روز همان تأثیر منفی را بر رضایت شغلی دارد که دریافت ۱۹ درصد کاهش حقوق از خود بر جای می‌گذارد. این کشور با برنامه توسعه وسایل‌نقلیه خودران از طریق یک پلت‌فرم به‌اشتراک‌گذاری، نوید حل این مشکل را در آینده داد. داده‌های ارائه‌شده توسط این وسایل می‌تواند با پشت سر گذاشتن ترافیک، حمل‌ونقل شهری کارآمدتر، وسایل‌نقلیه شخصی کمتر، هوای پاک‌تر، خودروهای پارک‌شده کمتر و مناطق سبز بیشتر را به همراه داشته باشد که در نهایت همه باعث خوشحالی و رضایت مردم در شهرها می‌شود.