نزدیک‌ترین تصویر به زندگی، دورنمایی از شهرهای تاریخی ایران در غروبی با رنگ‌های گرم و صمیمی است؛ تصویری از خانه‌های دست به دست هم داده که در گذشته، تنها سقفی بی‌جان بر بلندای جریان زیستن نبود، بلکه تندیسی از جنس طبیعت بود که روح عواطف انسانی در آن دمیده شده باشد؛ تبلوری از دنیای درونی انسان.

هماهنگی خانه‌ها با مواهب طبیعت و نیازهای انسان، ضرب‌آهنگ زندگی را در رگ‌های زنده شهر جاری می‌کرد و از این‌رو، نزدیک‌ترین تصویر به انسان، دورنمایی از شهرهای تاریخی ایران در غروبی با رنگ‌های گرم و صمیمی است.

عقل و خردورزی موجود در معماری سنتی ایران، نشریه آمریکایی تایم را بر آن داشت که به‌تازگی در یکی از گزارش‌های خود بنویسد: «ایالات متحده برای مقابله با گرما باید در شهرهای خود از تکنیک‌های خاورمیانه و ایران استفاده کند، زیرا این راهکار از هر لحاظ به‌صرفه‌تر است.»

دلیل این توصیه نشریه تایم، سازگاری و هماهنگی معماری سنتی ایران با اقلیم و آب و هوا، برای برطرف کردن معضلات آب و هوایی هر منطقه و بیشترین بهره‌وری از مواهب طبیعت است. برای مثال، خانه‌های سنتی ایران به نحوی ساخته می‌شد که گرمای هوای مناطق کویری، سرمای مناطق کوهستانی یا شرجی کرانه‌های خلیج فارس کمترین آزار را برای ساکنان در پی داشته باشد.

این گزارش حسرت‌برانگیز، ما را بر آن می‌دارد که از خود بپرسیم چگونه از این میزان خرد و اندیشه فاصله گرفتیم و چه مسیری معماری ما را به امروز رساند که خانه‌ها، نه روح و احساسی در جریان دارند و نه احترامی برای ساکنان خود قائل هستند. چگونه ممکن است با گذر زمان و پیشرفت علم و فناوری، در رویکرد معماری پسرفت داشته باشیم و فلسفه معماری را فدای اقتصاد و درآمد بیشتر کنیم.

خنکای تابستان در سایه معماری ایرانی

فریدون فراهانی، معمار و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: معماری فقط ساخت یک ساختمان و ایجاد کاربری‌های معمول نیست، بلکه تعریف معماری شامل مفاهیم زیادی می‌شود. در واقع، معماری علاوه بر ساخت و عملکرد ساختمان، به فرهنگ، آسایش روحی و و روانی، روابط اجتماعی، اقلیم و آب و هوا و هرگونه ارتباط با محیط مانند ایجاد منظره زیبا و استفاده از مواهب طبیعی نیز توجه می‌کند و تبلور اندیشه در تحقق موارد یاد شده است. به گفته مولانا: «صورت دیوار و سقف هر مکان / سایه اندیشه معمار دان»

وی می‌افزاید: اندیشه یا همان خردورزی، در معماری‌های سنتی خاورمیانه به‌ویژه معماری ایران، در اوج قرار دارد اما امروز، بیش از هرچیزی خرد و اندیشه و خردورزی از معماری ما رفته و ساختمان کالای سرمایه‌ای شده است. غالب شدن رویکرد اقتصادی، باعث شده است که این خردورزی‌ها توجیهی برای سازندگان خانه نداشته باشد.

این معمار می‌گوید: خردورزی در معماری یعنی همان‌طور که در تابستان با استفاده از دست، سایه‌بان یا کلاه، خود را از آزار و آسیب آفتاب می‌رهانیم، این ترفندها را در مقیاس بزرگ نیز به وسیله معماری به کار ببریم، اما امروز چنین رویکردی وجود ندارد و دیده شده است که خانه‌ای در منطقه گرمسیر ساخته‌اند که به سمت آفتاب سینه سپر کرده است و هیچ تمهیداتی برای پیشگیری از آزار آفتاب در آن اندیشیده نشده است.

وی اضافه می‌کند: در معماری گذشته ایران، جهت‌گیری بناها، رنگ و پوشش، استفاده از مصالح بنا، حیاط مرکزی و عناصر موجود در آن مانند حوض در مناطق کویری یا مثنی در کرانه‌های خلیج فارس، تناسب و جایگیری پنجره‌ها به منظور تأمین نور و جریان هوا بسیار هوشمندانه بود؛ در واقع معضل اصلی اقلیم هر منطقه با استفاده از معماری برطرف می‌شد و هدف، استفاده بهتر از زمین و رویکرد اقتصادی نبود.

فراهانی می‌افزاید: مقایسه بازار اصفهان و تبریز نشان می‌دهد که چگونه با استفاده از قوانین ساده فیزیک در معماری می‌توان سازگاری بنا با اقلیم را رقم زد. ارتفاع سقف بازار اصفهان، به دلیل گرمای هوا بلند است، زیرا باعث می‌شود هوای گرم به بالای ساختمان منتقل شود و هوای سطح زمین حتی در اوج گرما نیز خنک باشد. بر همین اساس، سقف بازار تبریز برای مقابله با سرمای هوا کوتاه در نظر گرفته شده است. جدا از این، بام‌های گنبدی بازار اصفهان باعث می‌شود همواره بخش زیادی از بام در سایه باشد و همین موضوع به خنک‌تر شدن هوای داخل بازار کمک می‌کند. استفاده از مصالح مناسب هر منطقه و ایجاد فضاهایی مثل حوض‌خانه و سرداب در کویر و بازشوها در سواحل خلیج فارس نیز بیانگر نگرش اقلیمی در معماری سنتی ایران است.

بادگیرهای ایرانی، بهترین سازه برای خنک کردن ساختمان

وی می‌گوید: بهترین فرم سازه برای خنک کردن ساختمان در دنیا، بادگیر است که عالی‌ترین و کامل‌ترین نوع آن در معماری ایرانی وجود داشته است اما امروز مورد بی‌توجهی و کم‌لطفی قرار دارد. انواعی از بادگیرهای ساده و یکطرفه به نام مُلکِف در مصر نیز رواج داشت.

این معمار می‌افزاید: بادگیر ایرانی بر اساس دم و بازدم ساخته شده است و کامل‌ترین آن‌ها در معماری یزد وجود دارد و معماران یزدی در تکامل بادگیر نقش مهمی داشته‌اند. در معماری سواحل خلیج فارس نیز شکل خاصی از بادگیر به چشم می‌خورد که حجم بیشتری دارد، اما زیر آن حوض وجود ندارد زیرا در این منطقه رطوبت هوا به زیاد است اما بادگیرهای کویری دارای حوض است. در هر منطقه، ارتفاع بادگیرها بر اساس وزش باد در آن منطقه تنظیم می‌شد، به نحوی که بیشترین استفاده از بادهای مناسب برده شود این بادگیرها در بعضی فصل‌ها پوشیده می‌شد.

وی تصریح می‌کند: سال ۱۸۹۰ میلادی، با مهاجرت بستکی‌ها و تاجران منطقه لنگه به دبی، محله‌ای به نام بستکیه در این شهر شکل گرفت و بادگیرهای ایرانی به آن منطقه صادر شد. به پشتوانه همین، امارات و کشورهای کوچک اطراف خلیج فارس بر مالکیت بادگیر ادعا دارند اما این ادعا درست نیست، زیرا پیشینه این اندام به ایران برمی‌گردد و کامل‌ترین و متنوع‌ترین انواع بادگیر را در ایران، از یزد، کرمان، اصفهان، سمنان و حتی تهران به‌ویژه در روستاها داریم.

فراهانی می‌افزاید: منطقه بستک در پس‌کرانه‌های خلیج فارس، دارای بادگیرهای ساحلی و یزدی است که بسیار زیبا است، اما اکنون به دلیل کم‌کاری مسئولان و کم‌لطفی کشورهای همسایه، تبدیل به نماد کشور امارات شده است.

وی می‌گوید: کتابی به نام بادگیر، توسط چند نفر از معماران غربی که بر روی منطقه بستکیه امارات تحقیق کردند، نوشته شد و در آن از تمام معماران ایرانی آن منطقه نام برده شده است و بر همین اساس امارات نمی‌تواند هویت ایرانی بادگیر را از ریشه و به صورت رسمی انکار کند اما در تبلیغات گردشگری خود، این کار را می‌کند و نامی از ایران در کنار بادگیر نمی‌برد.

این معمار می‌گوید: در بسیاری از سفرنامه‌ها، مانند سفرنامه مارکوپولو نیز از بادگیرهای ایران نام برده شده و مارکوپولو زیبایی شهر را وابسته به بادگیر دانسته است، زیرا بادگیرها علاوه بر کاربردی بودن، منظر شهری زیبایی نیز می‌سازند.

وی می‌افزاید: ایجاد بادگیر در خانه‌های امروزی و آپارتمان‌ها چالش‌برانگیز و دشوار است، اما اقلیمی برخورد کردن با معماری فقط منحصر به بادگیر نمی‌شود. برای مثال، بازشوها یا ایجاد شیار پایین پنجره برای برقراری جریان هوا، ترفند مناسبی برای معماری است که می‌تواند امروز هم استفاده شود.

امکان زنده کردن بخش‌هایی از معماری سنتی ایران در خانه‌های امروزی

فراهانی می‌گوید: نظام ساخت‌وساز کنونی کشور از کاربرد اندام‌های معماری سنتی ایران در خانه‌های امروزی حمایت نمی‌کند، اما می‌توان دست‌کم به عنوان نخستین قدم، کولرها را از بالای بام به داخل منزل ببریم. زیرا ایجاد کولر روی پشت‌بام هم نمای ناخوشایندی دارد، هم باعث فرسودگی و از بین رفتن زودهنگام کولر می‌شود و هم مصرف انرژی و آب و برق بسیار بالایی دارد. می‌توان با ایجاد اتاق کوچکی مانند انباری در هر واحد، کولر را به درون خانه آورد و اینگونه علاوه بر رفع مضرات یاد شده، سرویس‌دهی و تعمیر کولر نیز آسان‌تر خواهد بود.

وی تصریح می‌کند: از طریق ایوان نیز می‌توان چیزی شبیه به بادگیر را در آپارتمان ایجاد کرد؛ البته باید امکان باز و بسته شدن دریچه را برای آن اعمال کنیم که در فصل سرما و موقع گردوخاک دریچه بادگیر بسته شود. در مجموع نمی‌توان بادگیر به شکل کاربردی سنتی برای خانه‌های امروزی اجرا کرد، اما می‌توان به جای لابی، فضای همگانی ساختمان را از طریق بادگیر خنک کرد و این خنک شدن به‌طور قطع در دمای تمام ساختمان تأثیر خواهد گذاشت.

این مدرس دانشگاه می‌افزاید: علاوه بر بادگیر، بسیاری از اندام‌های معماری سنتی را می‌توان در خانه‌های امروزی ایجاد کرد. برای مثال هیچ دلیلی برای حذف ایوان از معماری امروز وجود ندارد و می‌توانیم به جای تراس کوچک، ایوانی با منظر زیبا داشته باشیم و بدین ترتیب رفته‌رفته ایوان را حفظ و وارد خانه‌های نوین کنیم زیرا هویت ایرانی ایوان به قدری فراگیر است که حتی اعراب هم آن را با نام ایرانی «ایوان» می‌شناسند.

وی می‌گوید: حتی می‌توان عناصر معماری معاصر مربوط به دوران پهلوی هم در خانه‌های امروزی ایجاد کرد. برای مثال، به جای لابی که یکی از ناکارآمدترین و نازیباترین فضاها است، چیزی شبیه به حیاط یا گلخانه کوچک در فضا و کالبد ساختمان ایجاد کرد.

فراهانی اظهار می‌کند: بام نیز از موارد از یاد رفته‌ای است که می‌توان در معماری امروز احیا کرد. در گذشته در مناطق با بام تخت، فضای شبانه خوبی برقرار بود و مردم شب‌ها را روی بام می‌گذراندند؛ امروز نیز می‌توان چنین کاربردی برای بام تعریف کرد. البته این درست است که بام امروز اختصاصی نیست اما می‌توان با ایمن‌سازی آن، فضای تفریحی شبانه برای ساکنان فراهم کرد.

وی می‌افزاید: می‌توان فضایی همچون حوض‌خانه در معماری قدیم را در آپارتمان بیشتر از ۱۰۰ متر ایجاد کرد یا با ایجاد اختلاف ارتفاع و سایر ترفندهای معماری، فضای خنک‌تری در همکف ایجاد کرد. برای همه این موارد، لزومی ندارد فضا حتماً سنتی باشد، بلکه می‌توان در طرح نوین هم چنین کاربردهایی را ایجاد کرد. نگاه به معماری سنتی، فقط ظاهر زیبا نیست بلکه می‌توان با این سبک، بر کیفیت فضا بیفزاییم.