شهرهایی برای همه: تأثیر طراحی شهری بر بهبود زندگی اقلیت‌ها

طراحی شهری فراگیر به مجموعه‌ای از رویکردهای برنامه‌ریزی، معماری و سیاست‌گذاری اطلاق می‌شود که هدف آن تضمین دسترسی‌پذیری، عدالت و بازتاب فرهنگی در فضاهای عمومی، مسکن و زیرساخت‌های شهری برای همه اعضای جامعه، به‌ویژه گروه‌های نژادی و قومی به حاشیه رانده‌شده است. این رویکرد با به چالش کشیدن شیوه‌های سنتی که به‌طور تاریخی اقلیت‌ها را طرد یا تفکیک کرده‌اند، می‌کوشد مشارکت اجتماعی، عدالت اجتماعی و هویت فرهنگی را در منظر شهری تقویت کند.

طراحی شهری فراگیر که به‌درستی اجرا شود، می‌تواند همچون پلی باشد که فرهنگ‌ها و اقلیت‌های نژادی را به هم نزدیک‌تر می‌کند و فضاهایی ایجاد می‌کند که مردم با پیشینه‌های مختلف در آن احساس راحتی و امنیت کنند. یکی از راهبردهای شاخص طراحی شهری فراگیر، برنامه «هنر عمومی بازتاب‌دهنده فرهنگ» در فیلادلفیا است که با بیش از ۳۶۰۰ نقاشی دیواری، دیوارهای شهر را به بوم‌هایی فرهنگی پرمعنا تبدیل کرده است که تنوع نژادی و قومی شهر را به نمایش می‌گذارند و حس تعلق را در میان جوامع اقلیت تقویت می‌کنند. هر یک از این نقاشی‌ها داستان گروه‌ها و فرهنگ‌های مختلف را روایت می‌کند و سهم تاریخی، زیستی، فرهنگی و مبارزاتی جوامع اقلیت را در شکل‌گیری هویت شهر به تصویر می‌کشد.

این نقاشی‌های دیواری نه‌تنها موجب زیباتر شدن فضاهای عمومی شده‌اند، بلکه موجب می‌شوند اعضای این جوامع احساس کنند که بخشی از تصویر بزرگ‌تر شهر هستند و جایگاه و هویتشان به رسمیت شناخته شده است. از سوی دیگر، این آثار هنر عمومی عامه‌پسند موجب افزایش تعامل اجتماعی میان افراد با پیشینه‌های متنوع می‌شوند و فرصت گفت‌وگو و شناخت متقابل فرهنگ‌ها را فراهم می‌کنند.

دانشگاه کالیفرنیا در برکلی یکی از نمونه‌های پیشرو در به‌کارگیری اصول طراحی فراگیر برای پاسخگویی به نیازهای تنوع گسترده دانشجویان خود است. این دانشگاه به بازطراحی مسیرهای دسترسی در محوطه دانشگاه پرداخته است تا برای همه دانشجویان، از جمله افرادی با ناتوانی‌های حرکتی، مشکلات بینایی یا سایر نیازهای خاص، قابل استفاده و ایمن باشد.

علاوه‌بر مسیرها، تابلوهای راهنمای دانشگاه نیز با تمرکز بر اصول طراحی فراگیر بازنگری شده‌اند. تابلوهای چندزبانه با استفاده از فونت‌های قابل خواندن و علائم بصری برای افراد با مشکلات بینایی، به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که اطلاعات برای دانشجویان بین‌المللی و افراد با نیازهای خاص قابل فهم باشد. این اقدامات موجب شده است دانشگاه کالیفرنیا محیطی فراگیرتر و دوستانه‌تر فراهم کند که به همه اعضای جامعه دانشگاهی امکان مشارکت کامل در فعالیت‌های آموزشی و اجتماعی را می‌دهد و در عین حال تنوع فرهنگی، نژادی و توانایی‌های مختلف را به رسمیت می‌شناسد.

شهردار جدید پاریس برنامه‌های فرهنگی متنوعی را اجرا می‌کند که تنوع نژادی و قومی ساکنان را به نمایش می‌گذارد و به تقویت حس تعلق و همبستگی اجتماعی کمک می‌کند. این اقدامات به وضوح نشان می‌دهد که طراحی شهری در پاریس با هدف ایجاد فضایی فراگیر، سالم و فرهنگی صورت می‌گیرد.

سکونتگاه‌های مختلط درآمدی سانتیاگو، شیلی

سکونتگاه‌ها و محله‌هایی برای سطح درآمدهای مختلف، نقش مهمی در شکستن تصورات و کلیشه‌های نژادی مرتبط با مسکن عمومی ایفا می‌کنند. هنگامی که افراد با پیش‌زمینه‌ها و موقعیت‌های اقتصادی متفاوت در یک منطقه زندگی می‌کنند، دیدگاه‌های منفی و پیش‌داوری‌ها کاهش پیدا می‌کند و فرصت‌های برابر اجتماعی و اقتصادی بیشتر می‌شوند. تجربه سانتیاگو در ایجاد مسکن مختلط درآمدی نشان داده است که مشارکت فعال ساکنان در فرایند طراحی و ساخت می‌تواند به شکلی مؤثر انتقال جوامع از سکونتگاه‌های غیررسمی و نامطمئن به خانه‌های پایدار را تسهیل کند و علاوه‌بر آن، موجب افزایش حس تعلق و ادغام اجتماعی میان اقلیت‌های قومی و گروه‌های با درآمدهای مختلف شود.

مدل مسکن مختلط در سانتیاگو بر پایه رویکردی نوآورانه و مشارکتی شکل گرفته است که به‌جای ساخت خانه‌های بزرگ و کامل، واحدهای اولیه‌ای با مساحت حدود ۴۰ متر مربع ساخته می‌شود که از نظر سازه‌ای کامل و مقاوم در برابر زلزله است. این واحدها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که ساکنان بتوانند در مرحله بعد و با توجه به توان مالی و نیاز خود، بخش‌های ناقص خانه را توسعه دهند و تکمیل کنند. به‌واسطه این رویکرد، همبستگی اجتماعی در محله‌ها تقویت شده و فضای شهری به محیطی فراگیرتر و متنوع‌تر تبدیل شده است که در آن فرصت‌های برابر برای همه اعضای جامعه فارغ از نژاد و قومیت فراهم می‌شود.

طراحی شهری تقاطعی سیدنی و ملبورن، استرالیا

طراحی تقاطعی به معنای توجه هم‌زمان به ویژگی‌های مختلف اعضای جامعه همچون نژاد، قومیت، جنسیت، سن و توانایی جسمی است. این رویکرد تلاش می‌کند تا فضاهای شهری را به‌گونه‌ای طراحی کند که نیازها و تجربه‌های همه گروه‌ها را به‌طور برابر در نظر بگیرد. هدف اصلی طراحی تقاطعی ایجاد محیط‌های فراگیر و بدون تبعیض است که همه افراد بتوانند به‌راحتی و با احترام در آن زندگی کنند.

شهر ملبورن پروژه «فضاهای فراگیر ملبورن» را در سال ۲۰۲۳ با حمایت شورای شهر و مشارکت سازمان‌های حقوق معلولان و انجمن‌های اقلیت‌های فرهنگی آغاز کرده است. هدف این پروژه ایجاد فضاهای چندمنظوره، قابل دسترس و منعطف است که بتوانند به‌سرعت برای رویدادهای فرهنگی متنوع یا نیازهای روزمره جامعه تنظیم شوند.

برای مثال، پارک‌ها و سالن‌های عمومی مجهز به امکاناتی مثل مسیرهای بدون مانع، نیمکت‌های قابل جابه‌جایی و سیستم‌های صوتی مناسب برای ناشنوایان شده‌اند. تا نیمه سال ۲۰۲۴، بیش از ۱۵ مکان شهری به این استانداردها مجهز شد و ارزیابی‌ها نشان داد که استفاده از این فضاها توسط افراد دارای معلولیت و گروه‌های فرهنگی ۳۰ درصد افزایش پیدا کرد. این پروژه با بودجه‌ای حدود ۱۰ میلیون دلار اجرا و به‌عنوان نمونه‌ای موفق در کنفرانس جهانی طراحی شهری ۲۰۲۴ معرفی شد.

سیدنی نیز با حمایت وزارت امور شهری استرالیا و سازمان‌های محلی، مراکز فرهنگی و پارک‌ها را به‌گونه‌ای بازطراحی کرده است که امکان برگزاری جشنواره‌های چندفرهنگی، نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های آموزشی را به‌طور مستمر فراهم کنند. این فضاها با قابلیت تغییر سریع چیدمان و امکانات فنی پیشرفته، به کانون تعامل فرهنگی و اجتماعی تبدیل شده‌اند. با اجرای این برنامه‌ها، تعداد رویدادهای فرهنگی در این فضاها بیش از ۳۵ درصد افزایش پیدا کرده و مشارکت جمعیت مهاجر و اقلیت‌های قومی به‌طور قابل‌توجهی بالا رفته است.

سیدنی در راستای ترویج فراگیری اجتماعی، مجموعه‌ای از برنامه‌های محله‌محور را نیز اجرا می‌کند که هدف آن‌ها تقویت انسجام اجتماعی و گرامی‌داشت غنای فرهنگی ناشی از مهاجرت است. این تلاش‌ها با هدف کاهش فاصله‌های فرهنگی و تقویت احساس تعلق در میان گروه‌های متنوع جامعه انجام می‌شود. شهرداری سیدنی همچنین مشارکت فعال اقلیت‌ها را در فرایندهای تصمیم‌گیری شهری تشویق می‌کند تا سیاست‌گذاری‌ها و طراحی فضاهای شهری، بازتابی از نیازها و خواسته‌های متنوع شهروندان باشد.

برنامه‌ریزی با رهبری جامعه در آتلانتا، ایالات متحده

پروژه «صدای جوامع آتلانتا» که از سال ۲۰۲۲ در این شهر آغاز شده است، توسط شهرداری آتلانتا و حمایت وزارت مسکن و توسعه شهری آمریکا اجرا می‌شود. این پروژه با هدف تقویت مشارکت شهروندان به‌ویژه اقلیت‌های نژادی، زنان، افراد دارای معلولیت و مهاجران طراحی شده است تا در همه مراحل برنامه‌ریزی شهری صدای آن‌ها شنیده شود. بیش از دو هزار نفر از اعضای جوامع مختلف در جلسات مشورتی و کارگاه‌های آموزشی شرکت کرده‌اند. شهرداری آتلانتا با استفاده از فناوری‌های دیجیتال امکان حضور از راه دور را نیز فراهم کرده است تا مشارکت گسترده‌تر شود.

یکی از دستاوردهای مهم این پروژه، طراحی و پیاده‌سازی برنامه‌های توسعه محلات محروم است که منجر به بهبود دسترسی به خدمات رفاهی و افزایش رضایت شهروندان تا ۲۸ درصد شده است. بودجه این پروژه در سال ۲۰۲۳ حدود پنج میلیون دلار بوده که از محل کمک‌های فدرال و منابع محلی تأمین شده است.

اقدام فرهنگی تورنتو، کانادا

تورنتو در چهارچوب برنامه‌ای با عنوان «ارتباطات فرهنگی: برنامه اقدام فرهنگی تورنتو (۲۰۲۵ تا ۲۰۳۵)» رویکردی فراگیر در حوزه فرهنگ و شهرسازی دنبال می‌کند. این برنامه تورنتو را شهری می‌داند که در آن همه افراد صرف‌نظر از نژاد یا قومیت، بتوانند فرهنگ را کشف، خلق و تجربه کنند. از محورهای اصلی این برنامه، تقویت و ارج نهادن به فرهنگ بومیان اولیه است؛ به‌ویژه مردمان سرخ‌پوست، اینوئیت و متی که سرزمین‌های سنتی آن‌ها محل امروزی شهر تورنتو است. این رویکرد شامل حمایت مؤثر از هنرمندان بومی، بازنمایی گسترده‌تر فرهنگ آن‌ها در فضاهای شهری و بهره‌گیری از دانش و رهبری بومی در سیاست‌گذاری فرهنگی شهر می‌شود.

این برنامه توانسته است مشارکت فعال بیش از ۴۰ گروه مختلف بومی و مهاجر را تضمین کند و ۳۰ پروژه فرهنگی را که توسط این جوامع مدیریت می‌شوند، به مرحله اجرا برساند. نتایج اولیه شامل افزایش دسترسی به فضاهای فرهنگی و افزایش حمایت مالی از هنرمندان بومی بوده که رضایت و احساس تعلق اجتماعی آن‌ها را به میزان چشمگیری ارتقا داده است.

این برنامه در کنار فرهنگ بومی، بر ارتقای عدالت و دسترسی برابر برای همه جوامع حاشیه‌نشین، از جمله سیاه‌پوستان، افراد دارای معلولیت و مهاجران تازه‌وارد تمرکز دارد. سرمایه‌گذاری‌های هدفمند برای تقویت سازمان‌های فرهنگی متعلق به این گروه‌ها، به پایداری فعالیت‌ها و افزایش دیده‌شدن آن‌ها کمک می‌کند. این شهر با تقویت صنایع خلاق و هنری، نه‌تنها به رشد اقتصادی و نوآوری می‌اندیشد، بلکه به دنبال ارتقای رفاه اجتماعی و پیوند واقعی بین گروه‌های متنوع جمعیتی خود است.

نقشه‌برداری داده‌محور برای عدالت فضایی، ایرلند

ایرلند با بهره‌گیری از چهارچوب‌های قانونی و سیاسی پیشرفته، توانسته است پایه‌ای محکم برای ارتقای فراگیری نژادی و قومی در شهرها و جوامع خود ایجاد کند. در مرکز این رویکرد، قوانین جامع ضد تبعیض قرار دارد که از افراد در برابر تبعیض نژادی، قومی و مذهبی در حوزه‌هایی چون مسکن، اشتغال، آموزش و خدمات عمومی محافظت می‌کند. این بستر قانونی، زمینه‌ساز شکل‌گیری فضایی عادلانه و فراگیر در محیط‌های شهری شده است.

در کنار آن، استراتژی‌های فعالانه ایرلند برای یکپارچگی مهاجران، به تقویت همبستگی اجتماعی کمک می‌کند. این اقدامات شامل برنامه‌های آموزشی برای مقابله با تعصب، ارتقای درک بین‌فرهنگی و ایجاد فرصت‌هایی برای مشارکت اقلیت‌ها در عرصه‌های مدنی و سیاسی است. این مشارکت سیاسی، تضمین می‌کند که سیاست‌های عمومی بازتابی از تنوع روزافزون جمعیت ایرلند باشد.

این کشور از سال ۲۰۱۷، با حمایت وزارت امور شهری و همکاری سازمان‌های غیردولتی، از فناوری‌های داده‌محور و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) برای شناسایی محلاتی استفاده کرده است که اقلیت‌ها و مهاجران در آن زندگی می‌کنند. این نقشه‌برداری به دولت امکان داده است تا برنامه‌های آموزشی، بهداشتی و خدمات مسکن را هدفمند کند و عدالت فضایی را بهبود ببخشد. برنامه‌های توسعه محلات محروم در شهرهایی همچون دوبلین منجر به افزایش ۲۰ درصدی دسترسی به خدمات عمومی برای گروه‌های هدف شده است.