ویلنیوس؛ الگویی پیشرو در سبزسازی شهری

با گسترش بی‌سابقه شهرنشینی و تمرکز جمعیت در مناطق شهری، چالش‌های زیست‌محیطی به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های سیاست‌گذاران شهری تبدیل شده‌اند. آلودگی هوا، به‌ویژه ذرات ریز معلق، از جمله بزرگ‌ترین تهدید سلامت زیست‌محیطی محسوب می‌شود. ذرات ریز معلق در هوا سالانه موجب بیش از ۳۰۰ هزار مورد مرگ زودرس در اروپا می‌شود. اتحادیه اروپا متعهد شده است تا سال ۲۰۳۰ این رقم را ۵۵ درصد کاهش دهد و تحقق این هدف به اقدامات محلی و این موضوع بستگی دارد که شهرداران، شوراهای شهری و جوامع محلی چگونه خیابان‌ها، پارک‌ها و فضاهای عمومی را بازطراحی و بازآفرینی کنند.

مجموعه‌ای از راهبردهای سبزسازی شهری در دستور کار قرار گرفته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به طرح «اقدام برای به صفر رساندن آلودگی» اشاره کرد که با هدف ارتقای کیفیت هوا، آب و خاک اجرا می‌شود. این طرح یکی از راهبردهای کلیدی اتحادیه اروپاست که در چهارچوب توافق سبز تا سال ۲۰۵۰ طراحی شده است و با تمرکز بر پیشگیری، پایش دقیق و اصلاح زیرساخت‌ها، تلاش می‌کند تا محیطی سالم، پایدار و عادلانه برای همه شهروندان فراهم آورد.

استراتژی «تنوع زیستی» یکی دیگر از راهبردهای اتحادیه اروپاست که با تمرکز بر بازگرداندن فضاهای سبز به مناطق شهری، به دنبال احیای زیستگاه‌های طبیعی، افزایش پوشش گیاهی بومی و تقویت پیوند میان انسان و طبیعت در محیط‌های شهری است. این راهبرد با هدف حفظ گونه‌های در معرض خطر، ارتقای سلامت اکوسیستم‌های شهری و ایجاد فضاهای عمومی پایدار، شهرداری‌ها را به کاشت درختان بومی، ایجاد باغ‌های شهری، بازسازی تالاب‌ها و طراحی زیرساخت‌های سبز ترغیب می‌کند.

استراتژی تنوع زیستی اتحادیه اروپا بر این اصل استوار است که طبیعت باید بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی شهری باشد. در همین راستا، پروژه‌هایی همچون «شهرهای سبز اروپا» و «شبکه شهرهای پایدار» در حال اجرا هستند که به‌طور ویژه بر ارتقای کیفیت زندگی شهری از طریق افزایش پوشش گیاهی، کاهش جزایر گرمایی و بهبود سلامت روانی شهروندان تمرکز دارند.

یکی از محورهای مهم سبزسازی شهری، ارتقای عدالت زیست‌محیطی است. در بسیاری از شهرها، دسترسی به فضاهای سبز و هوای پاک به‌شدت نابرابر است؛ محله‌های کم‌درآمد اغلب از کمترین میزان پوشش گیاهی و بیشترین میزان آلودگی رنج می‌برند. اتحادیه اروپا با تأکید بر اصل «هیچ‌کس جا نماند»، از شهرداری‌ها خواسته است تا در طراحی و اجرای پروژه‌های سبز، عدالت فضایی را رعایت کنند. بر اساس این اصل، پارک‌ها، درخت‌کاری‌ها و مسیرهای پیاده‌روی باید به‌گونه‌ای در سطح شهرها توزیع شوند که همه گروه‌های جامعه، فارغ از موقعیت اقتصادی یا اجتماعی، از مزایای آن بهره‌مند شوند.

مزایای سبزسازی شهرها در چهار حوزه اصلی قابل‌بررسی است. در حوزه زیست‌محیطی، فضای سبز شهری با جذب دی‌اکسید کربن، بهبود کیفیت هوا، کاهش آلودگی صوتی و مقابله با پدیده جزیره گرمایی، نقش مؤثری در کاهش اثرات تغییرات اقلیمی ایفا می‌کند، همچنین پوشش گیاهی با افزایش نفوذپذیری خاک و کاهش روان‌آب‌ها، به کاهش خطر سیلاب‌ها کمک می‌کند. در حوزه سلامت، دسترسی به فضاهای سبز با کاهش استرس، بهبود سلامت روان، تقویت سیستم ایمنی و کاهش بیماری‌های مزمن مرتبط است. محیط‌های طبیعی، فعالیت بدنی و تعامل اجتماعی را نیز افزایش می‌دهند و موجب ارتقای رفاه جمعی می‌شوند.

از منظر بوم‌شناسی، فضاهای سبز شهری زیستگاه‌هایی برای گرده‌افشان‌ها همچون زنبورها و پرندگان فراهم می‌کنند که برای حفظ سلامت اکوسیستم و تنوع زیستی حیاتی هستند. در حوزه اقتصادی و اجتماعی، پروژه‌های سبزسازی می‌توانند ارزش املاک را افزایش دهند، فرصت‌های شغلی سبز ایجاد کنند، کیفیت زندگی را ارتقا دهند و توسعه اجتماعی فراگیر را تسهیل کنند.

بسیاری از شهرها از رویکردهای سنتی فراتر رفته و به‌سوی مدیریت تنوع گیاهی و اکوسیستم‌های شهری حرکت کرده‌اند. برای مثال، شهر ساوت پرت در استرالیا با تدوین راهبرد «سبزسازی شهری» اهدافی برای خنک‌سازی محیط، افزایش زیست‌پذیری و مشارکت اجتماعی تعیین کرده است. مؤسسه جهانی رشد سبز (GGGI) با رویکردی بین‌بخشی، سبزسازی را در برنامه‌ریزی شهری، مدیریت پسماند، حمل‌ونقل پایدار و تاب‌آوری اقلیمی ادغام کرده است. اتحادیه اروپا با تدوین «دستورکار شهری برای سبزسازی»، بر ضرورت چهارچوب‌های قانونی و تأمین مالی پایدار تأکید دارد تا از سرمایه‌گذاری‌های پراکنده جلوگیری شود و عدالت زیست‌محیطی در سراسر شهرها تضمین گردد.

ویلنیوس؛ پایتخت سبز اروپا و الگویی برای آینده شهرهای پایدار

شهر ویلنیوس، پایتخت لیتوانی، در سال ۲۰۲۵ به‌عنوان «پایتخت سبز اروپا» انتخاب شد که حاصل تعهد بلندمدت این شهر به پایداری، اقدام اقلیمی و توسعه هوشمند شهری است. «ویلنیوس؛ سبزترین شهر در حال شکل‌گیری» شعار سال این شهر است که چشم‌انداز این شهر برای تبدیل شدن به قطب نوآوری پایدار را به‌خوبی بازتاب می‌دهد.

ویلنیوس اهداف بلندپروازانه دستیابی به بی‌طرفی اقلیمی تا سال ۲۰۳۰ و حذف کامل سوخت‌های فسیلی تا سال ۲۰۵۰ را دنبال می‌کند. این شهر با ادغام زیرساخت‌های سبز و برنامه‌های تنوع زیستی در تمام پروژه‌های توسعه شهری، تلاش می‌کند تا آلودگی را کاهش دهد، تنوع زیستی را حفظ کند و زیست‌پذیری شهری را ارتقا دهد. بازسازی مناطق صنعتی متروکه از طریق توسعه پایدار و حفظ طبیعت پیرامونی، بخشی از این راهبرد جامع است.

از جمله دستاوردهای مهم ویلنیوس می‌توان به «موج سبز» اشاره کرد که یکی از مهم‌ترین ابتکارات زیست‌محیطی این شهر در مسیر سبزسازی شهری به‌شمار می‌رود و از سال ۲۰۲۱ آغاز شده است و تاکنون به‌صورت مستمر ادامه دارد. این پروژه در چهارچوب «توافق‌نامه شهر سبز» اتحادیه اروپا تعریف شده و با هدف افزایش پوشش گیاهی، ارتقای تنوع زیستی و بهبود کیفیت زندگی شهری طراحی شده است.

طی این پروژه بیش از ۶۸ هزار درخت و بوته در سراسر شهر کاشته شده است. این طرح با هدف افزایش دسترسی همگانی به فضاهای سبز طراحی شده و موفق شده است شرایطی فراهم آورد که بیش از ۹۴ درصد از جمعیت شهر در شعاع کمتر از ۳۰۰ متر از یک فضای سبز عمومی یا طبیعی زندگی کنند. هدف بلندمدت این طرح، کاشت بیش از ۱۰۰ هزار درخت، ۱۰ میلیون بوته و ۳۰۰ هزار گیاه رونده در سراسر شهر است.

مجری اصلی این طرح، شهرداری ویلنیوس است که با همکاری گسترده ساکنان محلی، مؤسسات آموزشی و متخصصان فضای سبز آن را به مرحله اجرا رسانده است. مشارکت شهروندان در این پروژه نقش کلیدی دارد؛ به‌طوری‌که هر سال هزاران نهال در قالب هدیه از سوی شهرداری در اختیار ساکنان قرار می‌گیرد تا در حیاط خانه‌ها، محل کار یا فضاهای عمومی مورد نظرشان کاشته شود. رویدادهای داوطلبانه کاشت درخت نیز در محله‌های مختلف شهر برگزار می‌شود که در آن متخصصان پارک‌های شهری بهترین نقاط را برای کاشت انتخاب می‌کنند.

از اقدامات مکمل این طرح می‌توان به توسعه بام‌ها و حصارهای سبز، اجرای سیاست «چمن‌زنی پایدار» در سال ۲۰۲۲ و ایجاد زیستگاه‌های جدید برای گونه‌های گیاهی و جانوری اشاره کرد. سیاست چمن‌زنی پایدار با کاهش دفعات کوتاه‌سازی چمن‌ها، به گیاهان اجازه می‌دهد تا به‌صورت طبیعی رشد کنند و به زیستگاه‌هایی برای حشرات گرده‌افشان و پرندگان تبدیل شوند. این رویکرد به حفظ رطوبت خاک، کاهش فرسایش خاک، ذخیره آب باران، کاهش مصرف آب کمک می‌کند و موجب افزایش تنوع زیستی و بهبود کیفیت اکوسیستم‌های شهری می‌شود.

همان‌طور که گسترش بام‌های سبز به بهبود کیفیت هوا و کاهش اثرات جزیره گرمایی کمک می‌کند، نقش مهمی نیز در ارتقای سلامت روانی، تعامل اجتماعی و رفاه عمومی شهروندان ایفا کرده است. این فضاها با فراهم آوردن محیطی آرام، چشم‌اندازهای طبیعی و امکان گردهمایی‌های کوچک، حس تعلق به مکان را تقویت و به کاهش اضطراب و افزایش نشاط روزمره کمک می‌کنند.

ویلنیوس در کنار گسترش فضای سبز شهری، توجه ویژه‌ای به حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی و گونه‌های در معرض خطر داشته است. در همین راستا، تعداد مناطق تحت حفاظت این شهر در قالب شبکه « Natura ۲۰۰۰» اتحادیه اروپا، طی یک دهه از ۹ منطقه به ۱۸ منطقه افزایش پیدا کرده است. این شبکه، یکی از مهم‌ترین ابزارهای حفاظتی اتحادیه اروپا برای حفظ تنوع زیستی و اکوسیستم‌های آسیب‌پذیر است.

ویلنیوس در حوزه حمل‌ونقل، با اجرای «برنامه حمل‌ونقل پایدار شهری ۲۰۳۰» بیش از ۱۰۰ کیلومتر مسیر دوچرخه‌سواری احداث کرده که با اتصال به مسیرهای موجود، شبکه‌ای پیوسته و قابل استفاده برای شهروندان فراهم آورده است. این مسیرها نه‌تنها برای رفت‌وآمد روزمره طراحی شده‌اند، بلکه با عبور از مناطق طبیعی و پارک‌ها، تجربه‌ای تلفیقی از حمل‌ونقل و طبیعت‌گردی را ارائه می‌دهند. ایستگاه‌های دوچرخه اشتراکی در نقاط کلیدی شهر توسعه پیدا کرده‌اند تا دسترسی عمومی به دوچرخه‌سواری تسهیل شود.

این شهر برنامه‌ریزی کرده است تا تا پایان سال ۲۰۲۶، بخش عمده‌ای از ناوگان اتوبوس‌رانی خود را با اتوبوس‌های برقی و هیدروژنی جایگزین کند. در همین راستا، زیرساخت‌های شارژ سریع برای اتوبوس‌های برقی در حال احداث هستند و قراردادهایی با شرکت‌های تولیدکننده وسایل نقلیه پاک منعقد شده است. مسیرهای اتوبوس‌رانی نیز با اولویت‌بخشی به خطوط سریع و پرتردد بازطراحی شده‌اند تا زمان انتظار کاهش و جذابیت استفاده از حمل‌ونقل عمومی افزایش پیدا کند.

برنامه SUMP ۲۰۳۰ ویلنیوس شامل ارتقای دسترسی برای افراد دارای معلولیت، توسعه مسیرهای پیاده‌روی ایمن و ایجاد ایستگاه‌های چندمنظوره حمل‌ونقل است که امکان جابه‌جایی ترکیبی با دوچرخه، اتوبوس، قطار و خودروهای اشتراکی را فراهم می‌کنند.

در حوزه انرژی، ۸۳ درصد از گرمایش منطقه‌ای شهر از منابع تجدیدپذیر تأمین می‌شود که به‌طور عمده از طریق نیروگاه زیست‌سوختی تولید می‌شود، همچنین نصب پنل‌های خورشیدی در ساختمان‌های عمومی و مسکونی در حال گسترش است تا خودکفایی انرژی شهر افزایش پیدا کند. هدف نهایی ویلنیوس، دستیابی به گرمایش ۱۰۰ درصد تجدیدپذیر تا سال ۲۰۳۰ است.

ویلنیوس یکی از شهرهای پیشرو و موفق در حوزه گردشگری پایدار است. این شهر با پوشش سبز ۶۱ درصدی، شبکه‌ای ۱۰۰ کیلومتری از مسیرهای پیاده‌روی و گزینه‌های سفر دوستدار محیط‌زیست همچون قطارهای بین‌شهری، مقصدی جذاب برای تفریح در طبیعت است. رستوران‌های ارگانیک، اقامتگاه‌های کم‌مصرف و فعالیت‌هایی همچون قایق‌سواری در رودخانه نریس، بخشی از تجربه گردشگری سبز ویلنیوس را تشکیل می‌دهند.

ویلنیوس جایزه «پایتخت سبز اروپا» را به‌عنوان یک افتخار نمادین و سکویی برای گسترش اقدامات سبز دریافت کرده است. این شهر میزبان «کنفرانس مأموریت شهرها ۲۰۲۵» خواهد بود تا تجربیات خود را با دیگر شهرهای اروپایی به اشتراک بگذارد و همکاری‌های منطقه‌ای را در مسیر توسعه پایدار تقویت کند.