نگاهی به «حافظ» قدیمی‌ترین خیابان شیراز

فاطمه ایزدی/ در روزگاری نه چندان دور، شهر هفت دروازه شیراز فقط کوی و برزن داشت و از خیابان های طویل و دراز امروزی، خبری نبود. شهر ۶۵۰۰ ساله شیراز، نه رنگ خیابان و پیاده رو به خود دیده بود و نه چشمش به جمال معبر و گذرگاه، روشن شده بود. از محلات بالاکفت و سر دزک گرفته تا سنگ سیاه و لب آب، همه به هم وصل بودند و نظم و پیوستگی، نماد هویت تاریخی شهر بود. محله ها و دروازه ها یکدیگر را در آغوش گرفته بودند، کالبد تاریخی شهر، پیوستگی و انسجام داشت و خیابان هنوز به عنوان ساده ترین عنصر شهری، موجودیت نداشت.

با این حال اما ۴۰۰ سال پیش طلسم احداث اولین خیابان شیراز به دستور حاکم فارس که یکی از مردان سرشناس عصر صفویه بود شکسته شد و قرعه به نام بخش شمالی شهر افتاد. عده ای تصور می کنند «زند»، اولین خیابانی بود که در شیراز ساخته شد، حال آنکه «حافظ» قدیمی ترین خیابان شهر شیراز است که از پل علی بن حمزه (ع) شروع می‌شود و تا مجاورت دروازه قرآن امتداد دارد. حاکم فارس، ایده ساخت این خیابان را از چهارباغ اصفهان گرفته بود و در دوران صفویه، زندیه و قاجاریه این خیابان اهمیت بسیاری داشت و باغ های زیادی نیز در اطراف آن ساخته شد. آن طور که شیراز پژوهان و کارشناسان می‌گویند بعد از ساخت خیابان «حافظ» بلافاصله بلوار کریم خان زند نیز ساخته شد و شیراز، رنگ شهریت به خود گرفت.

اولین خیابان کشی در دوره قاجار

به گفته نصیر فرخ مهر، یکی از شیراز پژوهان، خیابان «حافظ» پیش از دوران صفویه احداث شده اما در زمان صدارت صفویان مورد توجه و رسیدگی قرار گرفته است. فرخ مهر به  «خبرجنوب» می گوید در اطراف این خیابان، چهار باغ قرار داشت که این روزها از آنها فقط باغ جهان نما به یادگار مانده است. باغ نو که روبروی باغ جهان نما طنازی می کرد نیز سال هاست جای خود را به یک هتل داده و باغ دیگری که درخت هایش مقابل باغ ملی، قد کشیده بود هم این روزها سازمان دخانیات است.

به قول فرخ مهر، به این محدوده ها خیابان چهار باغ می‌گفتند که از پل علی بن حمزه شروع می شود و با گذر از دروازه اصفهان، باغ ملی، چهارراه حافظیه و باغ جهان نما در بلوار هفت تنان و میدان طاووس در مجاورت دروازه قرآن به پایان می رسد.

بنا به تاکید این شیرازپژوه، پس از خیابان حافظ، بلافاصله بلوار زند ساخته شد که امتداد آن از محدوده دهنادی تا شمال غرب شهر شیراز بود. به گفته او از خیابان سعدی تا خیام، منطقه بیابان مانندی بود که در دوران زندیه از آن به عنوان زمین بازی چوگان استفاده می شد. در دوره قاجار نیز پیرامون این زمین، باغ هایی ساخته شد و اندک اندک  تا میدان ستاد گسترش یافت و بعدها تا بیمارستان نمازی، پیشروی کرد.

فرخ مهر به این نکته نیز اشاره می کند که آن زمان، بیمارستان نمازی هنوز ساخته نشده بود و به باغ «کفش گر» شهرت داشت و مدت ها بعد، محدوده دهنادی تا این باغ به عنوان خیابان کریم خان زند نامگذاری شد.

در هر حال به گفته فرخ مهر، «حافظ» و  «زند»، خیابان های تاریخی شیراز هستند که البته قدمت خیابان «حافظ» به ۴۰۰ سال می‌رسد و سن و سالش از  «زند»، بیشتر است.

این شیراز پژوه تاکید می‌کند که در گذشته، امنیت شهرها با دیوارکشی تامین می شد و در شیراز نیز دیوارهایی به هم وصل می شدند تا شهر، امن و امان باشد.

به قول او خیابان سعدی که آن روزها به «تیر چراغ برق» معروف بود و خیابان هایی همچون زند، فردوسی، داریوش، کل مشیر، قا آنی کهنه، دروازه کازرون، سیبویه، زینبیه و کشاورز یا کل تیموری، دروازه های شهر را به هم متصل می کردند و در اصل، دیوارهای شیراز بودند.

فرخ مهر با اشاره به اینکه این خیابان‌ها دروازه اصفهان را به دروازه باغشاه یا خیابان زند، وصل می کردند تاکید می‌کند که کل مشیر، دروازه کازرون، کل شاهزاده قاسم، دروازه شاه داعی ا... ، پای خاتون، دروازه غسالخانه، کل ابوزرعا و دروازه سعدی، کل های شیراز هستند که دیوارهای شهر را به هم اتصال می دادند و پشت آن نیز خندق حفر شده بود.

به گفته این پژوهشگر، شیرازِ تاریخی، مابین همین دیوار بوده و هر آنچه بیرون از این محدوده قرار داشته است، خارج از شهر تلقی می‌شد. در واقع اگرچه محله هایی همچون سعدی و قصردشت، خارج از شهر بودند اما شیراز قدیم به اندازه شیراز امروزی، وسعت نداشت.

به قول او در شیراز قدیم چیزی به نام خیابان، خلق نشده بود و خیابان‌های حضرتی، آستانه، احمدی کهنه، حسینی، لطفعلی خان، سه راه احمدی، فلکه مصدق و بخش هایی از خیابان زند که در بافت تاریخی واقع شده وجود نداشته است. در واقع این فضای باز در بافت تاریخی موجود نبوده و تنها یک سری میادین شهری کوچک وجود داشته است.

گذر نیز در بافت تاریخی جایگاه و وجود خارجی نداشته و آن طور که فرخ مهر می گوید ما فقط کوچه داشته ایم.

بنابه تاکید این شیرازپژوه، در بافت تاریخی و مابین دیوارهای شهر شیراز، خبری از خیابان نبود و در اصل، خودرویی وجود نداشت تا خیابان شکل بگیرد. با این حال اما در شیراز از دوره احمدشاه قاجار و پهلوی، سر و کله خودرو پیدا شد و خیابان کشی صورت گرفت.

توسعه شهر به معنای تخریب بناهای تاریخی نیست

به گفته فرخ مهر، با کشیده شدن خیابان لطفعلی خان از کل مشیر تا فلکه مصدق و خیابان زند از دروازه سعدی تا بهارستان، بین محلات، گسستگی ایجاد شد. خیابان های حضرتی، حسینی، دستغیب و 9 دی نیز انسجام بافت تاریخی را به هم زدند و محلات از هم جدا شدند. این شیراز پژوه به این نکته نیز اشاره می‌کند که اهالی ساکن در خیابان احمدی کهنه و حضرتی و حتی حسینی، باور دارند که در محله لب آب زندگی می کنند، حال آنکه قسمتی از این بخش، بالاکفت و قسمتی نیز سردزک است.

در عین حال اما به باور او چون خیابان ها مابین محله ها گسستگی ایجاد کرده‌اند، غنای بافت تاریخی را از بین برده اند و تخریب نیز روز به روز بیشتر می‌شود.

از دیدگاه این شیراز پژوه، توسعه به معنای تخریب باغ ها و بناهای قدیمی و احداث آپارتمان به جای آن ها نیست.

این روزها به خانه های موجود در بافت تاریخی رسیدگی نمی شود و ممات آن ها به حیات خیابان ها گره خورده است. فرخ مهر با اشاره به توسعه شهرنشینی و رشد شهرها تاکید می کند که برای حفظ بافت تاریخی و سهولت در عبور از کوچه های تنگ و باریک این محدوده ها می توان از خودروهای برقی یا دوچرخه و موتورسیکلت استفاده کرد، چنانچه در کشورهای دیگر نیز از همین روش برای تردد در باغ های تاریخی استفاده می شود.

به گفته این شیراز پژوه، در برخی جزایر تاریخی ترکیه نیز تردد خودرو، صفر است و خبری از سر و صدای ماشین ها نیست و از اسب، کالسکه، دوچرخه، موتورسیکلت و ماشین برقی برای تردد استفاده می شود.

از دیدگاه فرخ مهر و برخی شیرازپژوهان دیگر توسعه شهر نباید به قیمت از دست دادن بافت تاریخی تمام شود. دانشمندان علوم اجتماعی نیز می گویند کارکرد خیابان ها نباید تنها برای جابجایی با اولویت خودرو طراحی شود و از دیدگاه آنان، خیابان ها باید اجتماع پذیر و مکانی معنادار برای به اشتراک گذاشتن رویدادهای مهم باشند.

در هر حال سالیان سال است که خیابان به عنوان شاهرگ یک شهر شناخته می شود و کلانشهر شیراز این روزها صدها خیابان دارد که برنامه ریزان شهری و مهندسان آموزش دیده، آن ها را طراحی کرده اند.

از زند و حافظ گرفته تا مدرس و ارم، مهم ترین و خاطره انگیزترین خیابان هایی هستند که از چهارصد سال پیش تاکنون، یک به یک به بستر شهری اضافه شده اند و رنگ و روی تازه ای به شیراز داده اند.