مسجد جامع کبیر نی‌ریز، یکی از کهن‌ترین مسجدهای ایران و به باور برخی از آتشکده‌های زرتشتیان بوده که در دوره اسلامی به مسجد تبدیل شده است.

ایوان‌های به جا مانده از این مسجد به شیوه معماری دوره ساسانیان ساخته شده است.

این بنا در نهم مرداد ۱۳۱۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

شهرستان نی‌ریز با پیشینه تاریخی کهن در استان فارس، آثاری ارزشمند و در خور توجه از دوره‌های مختلف تاریخی به ویژه بناهای مذهبی از سده‌های نخستین ورود اسلام به ایران را در خود جای داده است.

معماری جالب مسجد جامع نی ریز

یکی از این بناهای ارزشمند، مسجد جامع نی‌ریز به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران به شمار می‌رود.

این بنا با تأثیر از معماری ساسانی و نقشه‌ای تک ایوانی ساخته شده و در طول دوره‌های مختلف، بخش‌هایی به آن افزوده و تعمیراتی در آن صورت گرفته و در زمره آثار برگزیده از سیر تکامل هنر و تزئینات معماری ایران قرار گرفته است.

کتیبه‌های گچبری این بنا علاوه بر مدارک تاریخی، حاوی مضامینی مذهبی در مدح و ستایش پیامبر و امامان شیعه بوده و به خوبی انعکاس‌دهنده اندیشه‌ها و اعتقادات پیدا و پنهان بانیان آن است.

برخی این مسجد را آتشکده دانسته و گفته‌اند که در دوره ساسانیان، آتش مقدس را از آتشکده کاریان به آنجا می‌آورده‌اند در اینکه در نی‌ریز آتشکده بوده، تردیدی نیست، امّا اینکه این مسجد در مکان آتشکده بنا شده، جای تردید است.

مقدسی در احسن التقاسیم در نیمه اول سده چهارم هجری قمری ذیل معرفی نی‌ریز از مسجدی در کنار بازار یاد کرده و گفته است: «و نیریز کبیره الجامع الی جانب السوق …» . به احتمال منظور از «جامع کبیر» مسجد جامع کبیر کنونی است.

مهم‌ترین تحقیق درباره این مسجد، توسط آندره‌گدار در اوایل سده بیستم میلادی انجام گرفته و با عنوانِ «مسجد جمعه نی‌ریز » به زبان فرانسوی در آثار ایران به طبع رسیده است.

قدیمی‌ترین تاریخی که در این مسجد بر جای مانده سالِ ۳۶۳ ه . ق. تاریخ محراب است که البته بنای مسجد به احتمال زیاد به پیش از این تاریخ باز می‌گردد.

گدار معماری این مسجد را از نوع معماری دوره ساسانی می‌داند که تا سده‌های نخستین اسلامی هنوز رواج داشته است.

به گفته وی مسجداولیه ایوان ساده‌ای بیش نبوده است که در طی قرون متمادی بیوتات و بناهای دیگری به آن افزوده‌اند.

چنانکه گفته‌اند: «در ابتدا نوعی مسجد وجود داشته است که تنها مشتمل بر یک ایوان بوده و ساختمان‌های وابسته عموما در دوره‌های بعدی به آن اضافه شده است».

طاق عمارت از نوع ناودانی شکسته ممتد اواسط قرن چهارم هجری است.

ایوان که سر در اصلی آن سرتاسر باز و ضلع انتهایی که محراب در آن تعبیه شده کاملاً بسته و بی‌روزن است.

در گذشته بر هر یک از اضلاع جانبی خود پنج طاق‌نمای گود داشته است.

مسجد جامع نی ریز دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است. شبستان‌ها و رواق‌ها در اطرف صحن قرار دارند و در گوشه شمالی این مسجد مناره آجری به چشم می‌خورد.

طاق مسجد نیز مربوط به اواسط قرن چهارم هجری و از نوع شکسته ممتد است.

مصالح به‌کار رفته در این مسجد شامل آجر و کاشی می‌شود که در مناره و نمای بیرونی ایوان‌ها قابل‌مشاهده است.

از گچ‌بری نیز برای تزیین بنا بهره برده‌اند و تزیینات ایوان جنوبی متنوع‌تر و کامل‌تر است.

در عصرهای گوناگون، مسجد جامع نی‌ریز تغییرات اندکی داشته و خانه‌ها، ایوان روبه‌رو و مناره به آن افزوده شده است.

بخش‌های دیدنی و جذاب مسجد جامع کبیر نی ریز

در مسجد جامع کبیر نی ریز بخش‌های مختلفی از جمله ایوان، محراب و مناره وجود دارد. در این مسجد جامع، چند کتیبه نیز قابل‌مشاهده است.

ایوان ها

مسجد تک ایوانی نی ریز به شیوه خراسانی ساخته شده است و ایوان آن یکی از اصلی‌ترین بخش‌های بنا محسوب می‌شود.

این ایوان به‌شکل ناودانی ممتد رو به قبله قرار دارد. انتهای جنوبی ایوان کاملا بسته شده و محرابی در آن قرار گرفته است.

ضلع شمالی ایوان کاملا باز است و حیاط مسجد روبه‌روی آن قرار دارد. ضلع‌های شرقی و غربی ایوان به‌وسیله پنج طاق محرابی‌شکل و پرعمق از هر سمت متصل به شبستان‌های مسجد هستند.

«آندره گدار» در کتاب «آثار ایران» ساخت این ایوان را مربوط به قرن چهارم هجری و دوره پیش از عصر سلجوقیان دانسته است.

ساختمان و محوطه مسجد نیز در بازسازی‌های سال‌های ۳۶۳، ۴۶۰ و ۵۶۰ هجری قمری توسعه یافت و ایوان کوچک‌تری روبه‌روی ایوان اصلی ساخته شد.

محراب

ساخت محراب مسجد جامع کبیر نی ریز در سال ۳۶۳ هجری قمری صورت گرفته است و بنا به نظر برخی از کارشناسان، به احتمال قوی قدمت بنای مسجد به قبل از این تاریخ بازمی‌گردد.

این محراب زیبا و هنرمندانه به شیوه محراب اولجایتو و با گچ‌بری‌های برجسته ساخته شده است و شامل نقوش هندسی، گل و گیاه و آیاتی از قرآن مجید می‌شود.

کتیبه ها

چهار کتیبه در انتهای ایوان و اطراف محراب مسجد جامع کبیر نی ریز وجود دارد:

کتیبه اول: این کتیبه درباره مرمت مسجد توسط میرزانظام است و به دوره شاه سلیمان اول صفوی برمی‌گردد.

کتیبه دوم: این کتیبه در سال ۱۲۵۹ هجری قمری و در دوره سلطنت زین‌العابدین‌خان نی‌ریزی نوشته شد و درباره مالیات و وجوه دیوانی است.

کتیبه سوم: این کتیبه در تاریخ ۱۳۰۰ هجری قمری نوشته شد و درباره مرمت مسجد در زمان ناصری است.

کتیبه چهارم: این کتیبه در سال ۹۴۷ هجری قمری در دوره شاه طهماسب اول صفوی نوشته و اسامی ۱۲ امام در آن به زیبایی گچ‌بری شد.