شهرهای جهان امروز با چالش‌های جدی و فزاینده‌ای روبه‌رو هستند که سلامت و کیفیت زندگی شهروندان را تهدید می‌کند. افزایش دما و تشدید اثر جزیره گرمایی شهری، وقوع سیلاب‌های شدید و مکرر و آلودگی هوا از جمله مهم‌ترین این مشکلات به شمار می‌روند. این مسائل نه‌تنها زیست‌بوم شهری را تحت فشار قرار می‌دهند، بلکه هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی سنگینی را نیز به جوامع تحمیل می‌کنند. در این شرایط، برنامه‌ریزان شهری و سیاست‌گذاران به دنبال راهکارهایی پایدار و مؤثر برای مقابله با این بحران‌ها هستند.

پروژه «درختان به‌عنوان زیرساخت» شهر اشتوتگارت یکی از ابتکارات پیشرو در این زمینه است که بر اهمیت درختان و فضای سبز به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از زیرساخت‌های شهری تأکید دارد. این پروژه تلاش می‌کند تا مزایای متعدد درختان در بهبود کیفیت هوا، کاهش دما، مدیریت روان‌آب‌ها و ارتقای سلامت عمومی را به‌صورت سیستماتیک در برنامه‌ریزی شهری لحاظ کند.

نقش کلیدی درختان در بهبود شرایط شهری

درختان نه‌تنها جنبه زیبایی‌شناسی و فضای سبز برای شهرها دارند، بلکه نقش‌های حیاتی‌تری در عملکرد شهرها ایفا می‌کنند. مطالعات علمی نشان داده‌اند که افزایش پوشش درختی از صفر تا ۲۵ درصد می‌تواند دمای هوای شهری را به‌طور متوسط تا ۴.۴ درجه سانتی‌گراد کاهش دهد. این کاهش دما به کاهش اثر جزیره گرمایی کمک می‌کند که یکی از عوامل اصلی افزایش مشکلات سلامت مرتبط با گرما در شهرها است.

علاوه بر این، درختان با ایجاد سایه و خنک‌کردن محیط، مصرف انرژی ساختمان‌ها برای سرمایش را تا ۳۰ درصد کاهش می‌دهند. این موضوع نه‌تنها به صرفه‌جویی اقتصادی کمک می‌کند، بلکه انتشار گازهای گلخانه‌ای را نیز کاهش می‌دهد. درختان همچنین با جذب آلودگی‌های هوا و بهبود کیفیت هوا، نقش مهمی در سلامت عمومی ایفا می‌کنند.

از جنبه اجتماعی، درختان فضاهای مناسبی برای تعاملات اجتماعی، ورزش، تفریح و بهبود سلامت روان فراهم می‌کنند. این ویژگی‌ها در کنار مزایای زیست‌محیطی، درختان را به دارایی‌های ارزشمندی برای توسعه پایدار شهری تبدیل کرده است.

اشتوتگارت؛ نمونه موفق اجرای پروژه درختان به‌عنوان زیرساخت

شهر اشتوتگارت در آلمان به‌عنوان نمونه‌ای موفق در اجرای پروژه درختان به‌عنوان زیرساخت شناخته می‌شود. تیم پروژه در سال ۲۰۲۳، با حمایت مالی صندوق نوآوری اقلیمی اشتوتگارت و سازمان حفاظت از طبیعت، با همکاری برنامه‌ریزان شهری، کارشناسان فضای سبز و متخصصان محیط زیست، رویکردی جامع و داده‌محور را برای بهبود طبیعت شهری به کار گرفت.

یکی از ابزارهای کلیدی این پروژه، روش امتیازدهی مبتنی بر مکان (LBS) است که با تحلیل دقیق داده‌های محیطی، جمعیتی و زیرساختی، مناطق آسیب‌پذیر و پرخطر شهر را شناسایی می‌کند. این روش به شناسایی اولویت‌های مداخلات طبیعت‌محور کمک می‌کند و توجه ویژه‌ای به گروه‌های آسیب‌پذیر همچون سالمندان، کودکان و گروه‌های کم‌درآمد دارد.

روش‌شناسی امتیازدهی مبتنی بر مکان پنج مرحله اصلی دارد. مرحله نخست شناسایی ریسک است؛ ابتدا خطرات عمده شهری همچون گرمای شدید، سیلاب و آلودگی هوا شناسایی می‌شوند و سیستم‌های زنده یا عناصر شهری که در معرض این خطرات هستند، مشخص می‌گردند. مرحله دوم جمع‌آوری داده‌هاست که در آن داده‌های محیطی و سرشماری به‌طور دقیق جمع‌آوری و بر اساس مکان‌های مختلف سازماندهی می‌شوند تا آسیب‌پذیری‌ها و ریسک‌های ترکیبی تحلیل شوند.

در مرحله سوم داده‌های مکانی با استفاده از ابزارهای GIS، به‌صورت شبکه‌ای در سطح شهر تحلیل می‌شوند تا میزان در معرض بودن، آسیب‌پذیری و ظرفیت مقابله هر منطقه ارزیابی شود. مرحله چهارم برگزاری کارگاه‌های مشارکتی است که با حضور ذی‌نفعان مختلف از جمله گروه‌های مردمی، تصمیم‌گیرندگان و کارشناسان، یافته‌ها به راهکارهای طبیعت‌محور تبدیل می‌شوند که با نیازهای محلی همخوانی داشته باشند. در مرحله پایانی نتایج در قالب داشبوردهای تعاملی و قابل فهم ارائه می‌شوند تا سیاست‌گذاران بتوانند به راحتی اولویت‌ها را تشخیص دهند و پروژه‌های متناسب را طراحی کنند.

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در توسعه فضای سبز شهری، تأمین منابع مالی پایدار است. پروژه درختان به‌عنوان زیرساخت در اشتوتگارت با همکاری شرکت سیستم‌های سرمایه دی‌ام مدل‌های تأمین مالی نوآورانه‌ای را توسعه داده است که درختان را به‌عنوان دارایی‌هایی با ارزش اقتصادی و زیست‌محیطی معرفی می‌کند. این مدل‌ها نشان می‌دهند که سرمایه‌گذاری در فضای سبز نه‌تنها هزینه نیست، بلکه با کاهش خطرهای سلامت عمومی، صرفه‌جویی در مصرف انرژی و بهبود مدیریت آب‌های سطحی، بازده اقتصادی قابل‌توجهی دارد. این رویکرد می‌تواند سرمایه‌گذاران جدید را جذب و منابع مالی لازم برای نگهداری و توسعه فضای سبز را تأمین کند.

اگرچه موفقیت پروژه در اشتوتگارت چشمگیر است، اما کاشت درختان تنها گام نخست است. تضمین رشد، سلامت و پایداری این درختان نیازمند نگهداری مستمر و مشارکت فعال شهروندان، سازمان‌های دولتی و بخش خصوصی است. تیم پروژه با ایجاد مشارکت‌های عمومی، خصوصی و مردمی تلاش می‌کند تا برنامه‌های مدیریت شهری را با منابع مالی نوآورانه پیوند دهد و از این طریق، جنگل‌های شهری مقاوم و پویایی ایجاد کند که در برابر تغییرات اقلیمی تاب‌آور باشند.

موفقیت این پروژه در شهر اشتوتگارت الگویی الهام‌بخش برای سایر شهرهای جهان است که به دنبال راهکارهای پایدار برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان و مقابله با تغییرات اقلیمی هستند. تیم پروژه آماده همکاری با شهرهای بیشتری است تا این رویکرد را گسترش دهد و به تحقق شهرهای آینده کمک کند.