مسجد در اسلام، قلب تپنده حیات این دین حنیف و جایگاه پیوند آسمان و زمین است که انسان به عنوان اشرف مخلوقات در آن رشد و تکامل پیدا می‌کند، بر اساس آمار تعداد مساجد کشور بین ۷۵ تا ۸۰ هزار است و در این میان مساجد تاریخی که از گذشته تاکنون جزو هویت‌های مهم و اصلی شهرها بوده، هنوز پابرجا است و در زمره دیدنی‌های زیبای هر شهر و مکان‌های جذب گردشگر قرار دارد، بناهایی پر اُبهت که عاشقان و دلدادگان زیادی به دیدن آن‌ها رفته‌اند و ضمن زیارت و برپایی نماز و نیایش، از لمس توأمان هنر و تاریخ در این عبادتگاه‌ها لذت برده‌اند.

شهر شیراز به سومین حرم اهل بیت عصمت و طهارت شهره است و پس از شهرهای مشهد و قم، امامزادگان واجب‌التعظیم زیادی در این شهر به شهادت رسیده‌اند و به همین دلیل مساجد و اماکن مذهبی فراوانی در شیراز یافت می‌شود که از لحاظ قدمت و معماری بی‌نظیر است، مساجدی که از دوره زندیه و قبل از آن تا به امروز به دلیل معماری فاخر و نقش و نقوش زیبا همچنان مرکز توجه است.

مهم‌ترین بقعه تاریخی و مذهبی و یکی از مساجد به نام شیراز که همچنان محلی برای مراجعه عاشقان و دلباختگان اهل بیت محسوب می‌شود، بقعه احمد بن موسی (ع) ملقب به حضرت شاهچراغ است. این بقعه در کنار بقعه برادر ایشان میر محمد بن موسی (ع) قرار گرفته است. حضرت احمد بن موسی (ع) در زمان خلافت مامون عباسی و به تاریخ ۱۹۳ هجری قمری تا ۲۱۰ هجری قمری برای تازه کردن دیدار با برادر خود، حضرت امام رضا (ع) عزم سفر کرد، اما بین راه و در شهر شیراز پیش از رسیدن به خراسان به شهادت رسید. در حال حاضر بقعه او در نزدیکی مسجد قدیمی و زیبای نو قرار گرفته است.

حرم مطهر حضرت آستانه یا سید علاءالدین حسین (ع) برادر حضرت شاهچراغ در میدان آستانه واقع شده است. سنگ بنای این مسجد را به زمان قتلغ خان والی منطقه فارس نسبت داده‌اند. این ساختمان که یکی دیگر از مساجد تاریخی شیراز محسوب می‌شود، بنای اصلی آن در زمان حکومت صفویه و توسط شخصی با نام میرزا علی که اصالتاً اهل مدینه منوره بوده، گذاشته شده است. گنبد این بنا بر خلاف دو گنبد قرار گرفته در صحن شاهچراغ که هر دو نقوش گیاهی دارند از نقوش هندسی تشکیل شده است.

بقعه متبرکه و صحن حضرت علی ابن حمزه (ع) از دیگر مساجد تاریخی شهر شیراز است که در کنار پلی قدیمی با همین نام قرار دارد و با طرح توسعه حرم، وسعت صحن افزایش داده شده است. پل قدیمی قرار گرفته در کنار این بنا را پل دروازه اصفهان می‌نامند که همجوار با این بقعه قرار دارد و شهرت خود را مدیون آن است.

حضرت علی ابن حمزه از فرزندان امام هفتم شیعیان، امام موسی کاظم (ع) است. ضریح متبرکه این حضرت درست در زیر گنبد واقع شده است و تزئینات، آیینه‌کاری‌ها، شیشه‌های رنگی و کاشی‌کاری‌های این بنا، شکوه و عظمت آن را صد چندان کرده‌اند.

یکی دیگر از مساجد تاریخی شهر شیراز مسجد شهدا یا مسجد نو است که در جهت غربی میدان احمدی یا سه راه احمدی و دقیقاً مقابل حرم حضرت شاهچراغ (ع) واقع شده است. مسجدی که پس از مسجد جامع عتیق، قدیمی‌ترین و کهن‌ترین مسجد شهر شیراز نام گرفته است.

این مسجد را به دلیل قدمت فراوانی که دارد در دسته آثار تاریخی این شهر گنجانده‌اند. مسجد نو به زمان اتابکان و شخص سعد ابن زنگی نسبت داده شده که طی سال‌های ۵۹۸ هجری قمری تا ۶۱۵ هجری قمری، حاکم وقت منطقه فارس بوده است. نام قدیمی این مسجد در آن زمان مسجد اتابک بوده است.

مسجد زیبای وکیل شیراز

مسجد وکیل دیگر مسجد تاریخی شهر شیراز است که از اُبهت و شکوه بی‌نظیری برخوردار است. این بنا در جهت شرقی عمارت کلاه فرنگی واقع شده و میان بازار وکیل و حمام قرار گرفته است. این مسجد را شاهکار دوران زندیه در شیراز می‌دانند. مسجد زندیه به دستور مستقیم کریم‌خان زند بنا شد. ساختمان اصلی مسجد مساحت تقریبی معادل ۱۱ هزار مترمربع دارد که با سر دری بسیار مجلل و باشکوه در کنار ایوان‌های جنوبی و شمالی، شبستان‌های شرقی و جنوبی، رواق‌های غربی و شرقی و حیاط بسیار کوچک کناری بنا، همچون نگینی بر انگشتری شهر شیراز می‌درخشد.

شبستان جنوبی این مسجد با ۴۸ ستون سنگی یکپارچه و مارپیچ احداث شده که یکی از شاخص‌های معماری ایرانی در این فضا به نمایش گذاشته شده است. منبر چهارده پله‌ای از سنگ مرمر از زیبائی‌های قسمت شبستان است که در آن دوران به دستور کریم خان زند سنگ بنای آن از شهر مراغه به شیراز آورده شد.

در سمت شمال مسجد طاق بلند و مهمی ساخته شده که به طاق مروارید معروف بوده و دور این طاق با قلم درشت و خط ثلث عالی یکی از سوره‌های قرآن به صورت هلالی نوشته شده است.

مسجد صورتی یا مسجد نصیر الملک

مسجد نصیرالملک یا مسجد صورتی از مساجد تاریخی شیراز بوده که لقب زیباترین مسجد دوران قاجار را به خود اختصاص داده است. این مسجد که به واسطه کاشی‌کاری زیبای آن شهرت جهانی دارد، میانه سال‌های ۱۲۹۳ هجری قمری تا ۱۳۵۰ هجری قمری و به دستور حسنعلی نصیرالملک ساخته شد.

معمار مسجد نصیرالملک، میرزا محمدحسن معمار و کاشی‌کار و کاشی‌پز آن، استاد محمد رضا است که از بزرگان این حرفه در دوران قاجاریه محسوب می‌شود. صحن مسجد نصیرالملک بزرگ و وسیع است و از دو ایوان جنوبی و شمالی، دو شبستان غربی و شرقی و یک سر در ورودی بسیار باشکوه تشکیل شده است.

این مسجد مساحتی معادل ۲۹۸۰ متر مربع دارد و زیربنای آن ۲۲۱۶ مترمربع تخمین زده شده است. شبستان غربی مسجد صورتی هفت در چوبی بزرگ و تزئین شده با شیشه‌های رنگی دارد که ۱۲ ستون یکپارچه سنگی با شیارهای مارپیچ همچون ستون‌های شبستان مسجد وکیل در دو ردیف به نیت ۱۲ امام مقابل آن‌ها قرار گرفته است.

سقف شبستان در مسجد نصیرالملک با نقوش بوته و گل، آیات قرآن به خط ثلث عالی و خطوط اسلیمی، تزئین و منقش شده است.

مسجد مشیر الملک؛ آخرین مسجد تاریخی شهر شیراز

مسجد مشیر الملک یکی دیگر از مساجد تاریخی شهر شیراز است و به عنوان آخرین مسجد تاریخی از آن نام برده می‌شود. این مسجد منسوب به دوره قاجار است و در محله دیدنی سنگ سیاه، قرار دارد. مشیر الملک به دستور مستقیم حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک که والی وقت منطقه فارس بوده، احداث شده است.

سال آغاز به ساخت بنای مسجد را برابر با سال ۱۲۶۴ هجری قمری می‌دانند که سال ۱۲۷۴ هجری قمری درست پس از ۱۰ سال، احداث آن به پایان رسیده است. این مسجد معماری زیبا و مثال‌زدنی همچون معماری مسجد وکیل شیراز دارد.

ساختمان اصلی مسجد از چند حجره و شبستان در دو طبقه تشکیل شده است، همچنین در قسمت غربی این بنا، طاق نمای بسیار بلندی وجود دارد و در پشت آن شبستان اصلی مسجد را طراحی و تعبیه کرده‌اند.

مسجد مشیر الملک از دیگر مساجدی است که همچون مسجد تاریخی عتیق دست خوش مرمت‌های متعدد شده است که نه تنها به شکل اصولی مرمت آن انجام نشد بلکه موجب شد آسیب زیادی به آن وارد شود.

مسجد و خدای خانه عتیق

مسجد خارق‌العاده عتیق را یکی از کهن‌ترین و مهم‌ترین مساجد تاریخی شیراز و مسلمانان می‌دانند که به آن مسجد جامع، مسجد جمعه یا مسجد آدینه نیز گفته می‌شود. مکان‌یابی دقیق این مسجد قدیمی درست در جهت شرقی حرم حضرت شاهچراغ (ع) است و قدمت زیادی دارد. این مسجد را به دوره حکومت ۲۰۰ ساله عمرولیث صفاری نسبت داده‌اند که به روایتی سال ۲۸۱ هجری قمری سنگ بنای آن گذاشته و ساخته شد.

این مسجد دارای شش در ورودی و خروجی است، در قسمت ورودی ضلع شمالی این مسجد که به دروازه امام شهرت دارد، کتیبه‌ای قرار گرفته که منسوب به سال ۱۰۳۱ قمری و دوران صفویه است. این کتیبه با خط شخصی به نام علی جوهری نگاشته شده است. در این بنای تاریخی و در میان صحن شمالی، بنایی مکعب شکل همچون خانه کعبه قرار دارد که از سنگ و گچ ساخته شده است و تقریباً یک متر از سطح زمین فاصله دارد.

گرداگرد این بنا را یک ایوان با عرض دو متر محصور کرده است. این قسمت به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو در سال ۷۵۲ قمری بنا شد و حاکم فارس این قسمت از بنا در مسجد جامع عتیق را بیت المصحف، دارالمصحف یا خدای خانه نامیده است.

علت نام‌گذاری و ساخت این بنا نگهداری کردن از قرآن‌های تاریخی با خط متبرکه حضرت علی (ع)، امام حسن (ع)، امام صادق (ع) و چند تن از یاران رسول الله و پیروان ایشان در این محل است، ضمن اینکه در آن تلاوت آیات نورانی قرآن نیز انجام می‌شده است، در حال حاضر بعضی از این قرآن‌ها در موزه پارس شهر شیراز نگهداری می‌شود.

این مسجد که سالیان سال دستخوش مرمت‌های طولانی بوده است، به نظر برخی از کارشناسان حوزه گردشگری و میراث فرهنگی طرح مرمت آن به قدمت تاریخ رسیده و با گذر زمان دچار فرسودگی شده است. این بنا پانزدهم دی‌ماه سال ۱۳۱۰ ثبت ملی شد و سال گذشته مرمت بخشی از کاشی‌کاری‌های معرق سر در دروازه امام مسجد عتیق مطابق ضوابط مرمتی توسط مرمت‌گران و با نظارت اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس آغاز شد.

با توجه به موقوفه بودن ملک مساجد و دارا بودن بعضی مساجد از رَقبات، سازمان اوقاف از نهادهای فعال در مساجد است که در خصوص ملکیت و زمین مساجد اعمال نظر می‌کند، اما تخصیص پیدا نکردن اعتبارات به منظور مرمت و بازسازی این مکان‌های معنوی باعث شده است طی سال‌های گذشته آسیب‌های زیادی به آن‌ها وارد شود.

اعتبارات کافی برای مرمت مساجد پرداخت نمی‌شود

محمدرضا اسفندی، ناظر اماکن تاریخی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان فارس در گفت‌وگو با ایمنا در خصوص مرمت و نگهداری از دو مسجد تاریخی مشیر و عتیق که در میان مرمت‌های طولانی به دست فراموشی سپرده شده است و کمتر گردشگر و بازدید کننده‌ای از آن دیدن می‌کند، اظهار می‌کند: مساحت این مکان نسبت به سایر مساجد بیشتر است و هزینه‌های نگهداری از آن نیز بیش از سایر مساجد است.

وی می‌افزاید: یکی از مشکلات در حوزه مرمت اماکن تاریخی درآمدزا نبودن این اماکن همچون مساجد است.

ناظر اماکن تاریخی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان فارس خاطرنشان می‌کند: طی سال‌های گذشته هیچ‌گونه اعتبار دولتی به اماکن تاریخی تخصیص داده نشده است یا اگر تخصیص اعتبارات انجام شده این مبلغ بسیار ناچیز بوده است، به نحوی که نمی‌توان کار خاصی با آن انجام داد.

اسفندی ادامه می‌دهد: تزئینات و بنای مسجد عتیق نیاز به مرمت جدی دارد؛ بنابراین لازم است دستگاه‌های دولتی که در حوزه تخصیص اعتبارات صاحب نظر و تأثیرگذار هستند نگاه ویژه‌ای به این اماکن از جمله مساجد داشته باشند.

با توجه به موقوفه بودن ملک مساجد و دارا بودن بعضی مساجد از رَقبات، سازمان اوقاف از نهادهای فعال در مساجد است که در خصوص ملکیت و زمین مساجد اعمال نظر می‌کند، اما تخصیص پیدا نکردن اعتبارات به منظور مرمت و بازسازی این مکان‌های معنوی باعث شده است طی سال‌های گذشته آسیب‌های زیادی به آن‌ها وارد شود.

وی تصریح می‌کند: متولی این اماکن اداره کل اوقاف و امور خیریه است، اما اعتبارات کافی برای مرمت مساجد پرداخت نمی‌شود در حالی که اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در این حوزه وضعیت بهتری نسبت به اوقاف دارد.

ناظر اماکن تاریخی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان فارس با اشاره به اینکه طی پنج سال گذشته اعتباراتی به این دو مسجد تاریخی پرداخت نشده است، اضافه می‌کند: تنها برای مسجد مشیر مبلغی حدودی ۶۰ تا ۷۰ میلیون به منظور مرمت کاشی‌کاری ایوان ضلع شمالی پرداخت شده است.

اسفندی خاطرنشان می‌کند: در جلسات مختلفی که به همت معاونت گردشگری و زائران استانداری فارس برگزار می‌شود، همواره این پرسش مطرح است که چرا تخصیص اعتبارات عمرانی برای این اماکن در نظر گرفته نمی‌شود.

به گفته وی، اماکن تاریخی در مثال عامیانه همچون نوزادی است که باید به صورت شبانه‌روزی از آن‌ها نگهداری شود، چراکه در هر مقطع زمانی با وقوع هرگونه حوادث همچون زلزله و باران ممکن است دچار آسیب شود؛ بنابراین باید اعتبارات دائمی و سالیانه از سوی دستگاه‌های دولتی متولی همچون سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی به این حوزه تخصیص پیدا کند.

ناظر اماکن تاریخی اداره کل اوقاف و امور خیریه استان فارس تاکید می‌کند: با وجود تعامل خوبی که اداره اوقاف با اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان دارد، دست هر دو اداره کل در این حوزه بسته است.

اسفندی اضافه می‌کند: اماکن تاریخی متعلق به مردم بوده و فارغ از اینکه حراست از آن متعلق به چه نهادی است، باید تلاش شود این اماکن حفظ شود، چراکه بخش زیادی از تاریخ فارس و سبک معماری ایرانی اسلامی ما در این مساجد نقش بسته و شکل گرفته است.