شهرنشینی یکی از مهم‌ترین نیروهای محرکه توسعه جهانی اخیر بوده است. بیش از نیمی از جمعیت جهان در حال حاضر در شهرها زندگی می‌کنند و این نسبت به سرعت در حال افزایش است، تا آنجا که گفته می‌شود تا ۲۰۵۰ جمعیت ساکن در شهرها به ۷۰ درصد خواهد رسید. جهانی شدن منجر به توسعه شهرهای متنوعی شده است، زیرا مردم در این فضاها دارای فرهنگ‌ها، مذاهب، نژادها و موقعیت‌های جغرافیایی مختلف هستند.

زمانی که شهرنشینی به‌درستی مدیریت شود، این پتانسیل را دارد که فرصت‌هایی برای زندگی بهتر ایجاد، راهی برای دور شدن از فقر فراهم و به‌عنوان موتور رشد اقتصادی عمل کند. در واقع شهرها اغلب نقاط کانونی برای فعالیت‌هایی هم‌چون تجارت و بازرگانی، دولت، حمل‌ونقل و مواردی از این قبیل هستند که برای توسعه کل یک کشور حیاتی به‌شمار می‌روند.

شهرها در حال حاضر تقریباً ۸۰ درصد از تولید ناخالص داخلی تولید شده در سراسر جهان را تشکیل می‌دهند، اما در حالی که شهرنشینی اقتصاد جهانی را پیش می‌برد، افزایش نابرابری و محرومیت در شهرها می‌تواند پیشرفت توسعه را از مسیر خود خارج کند. در این زمینه جامعه بین‌المللی نیاز به ایجاد شهرهای فراگیرتر و اطمینان از این امر دارد که مردم می‌توانند از مزایای شهرنشینی بهره ببرند. بر همین مبنا اهداف دوگانه بانک جهانی شامل پایان دادن به فقر شدید و ارتقای رفاه مشترک، موضوع شمولیت را در محور شهرنشینی قرار می‌دهد و یازدهمین هدف از اهداف توسعه پایدار خواستار شهرهای «فراگیر، ایمن، تاب‌آور و پایدار» است.

شهر فراگیر چیست؟

شهر فراگیر شهری است که بدون لطمه به وضعیت اقتصادی، جنسیت، نژاد، قومیت یا مذهب، دسترسی برابر به فرصت‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را برای طیف گسترده‌ای از ساکنان شهری فراهم می‌کند، به همه شهروندان خود کیفیت زندگی مناسبی ارائه می‌دهد و در آن دسترسی به فرصت‌های شغلی، محیطی امن و مطمئن، آب پاک، مراقبت‌های بهداشتی، آموزش و فعالیت‌های تفریحی در دسترس همه ساکنان قرار دارد. شهرهای فراگیر باید شرایطی را برای همه ساکنان فراهم کنند تا در فرصت‌ها و منابع اجتماعی و اقتصادی زندگی شهری سهیم شوند.

شهرنشینی به دلیل سهمی که در افزایش تعداد افرادی ساکن در شهرها دارد و نگرانی‌های جهانی در مورد تبدیل شدن شهرها به محیط‌هایی که همه در آن مهم شمرده می‌شوند، به یک موضوع اصلی تبدیل شده است. با این وجود مدیریت شهرنشینی همچنان بسیار دشوار است، زیرا سهم آن در رونق اقتصادی جهانی با رفاه مشترک با توجه به نرخ بالای فقر، نابرابری و محرومیت در شهرها مطابقت ندارد.

ساخت شهرهای فراگیر به این ترتیب، به‌رغم وجود شناخت کافی و تعهد گسترده همچنان یک چالش است. امروزه از هر سه شهرنشین در کشورهای در حال توسعه، یک نفر هنوز در محله‌های فقیرنشین با خدمات ناکافی زندگی می‌کند. از سوی دیگر انتظار می‌رود جهان در آینده شاهد رشد شهری در مناطقی هم‌چون آسیا و آفریقا باشد که خانه بعضی از فقیرترین کشورهای جهان هستند. برای اطمینان از این‌که شهرهای فردا فرصت‌ها و شرایط زندگی بهتری را برای همه فراهم می‌کنند، درک این نکته ضروری است که مفهوم شهرهای فراگیر شامل شبکه پیچیده‌ای از عوامل متعدد فضایی، اجتماعی و اقتصادی است:

شمولیت فضایی: شمولیت فضایی شهرها مستلزم تأمین نیازهای مقرون‌به‌صرفه مانند مسکن، آب، سرویس بهداشتی و در حالت کلی دسترسی به زیرساخت‌ها و خدمات ضروری است.

شمولیت اجتماعی: یک شهر فراگیر نیاز به تضمین حقوق برابر و مشارکت همه، از جمله حاشیه‌نشین‌ترین ساکنان دارد. دسترسی نداشتن فقرای شهری و تقاضای بیشتر برای احقاق حقوق محرومان اجتماعی وقوع حوادث نابسامانی اجتماعی را در شهرها تشدید می‌کند.

شمولیت اقتصادی: ایجاد شغل و دادن فرصت به ساکنان شهری برای بهره‌مندی از مزایای رشد اقتصادی یک بخش حیاتی از شمولیت کلی شهری است.

ابعاد فضایی، اجتماعی و اقتصادی شمولیت شهری به شدت در هم تنیده شده و یکدیگر را تقویت می‌کنند. این عوامل در مسیری منفی با یکدیگر تعامل می‌کنند تا مردم را در دام فقر و حاشیه‌نشینی گرفتار کنند اما در جهات مثبت می‌توانند زندگی شهرنشینان را بهبود بخشند.

دلایلی برای فراگیر کردن یک شهر

شمولیت بیشتر باعث رشد پایدار می‌شود، زیرا همه جوامع در یک شهر درگیر مشارکت هستند. شهرها به‌طور قابل‌توجهی به توسعه ملی کمک می‌کنند، زیرا فعالیت‌های کانونی مانند تجارت و بازرگانی در آن‌ها رخ می‌دهد، با این حال نابرابری پیشرفت را از مسیر خود خارج کند. اما با شمولیت ساکنان شهر احساس می‌کنند که مسئولیت توسعه فضاهای خود و از این رو رشد پایدار را برعهده دارند.

شمولیت فضایی همچنین ایجادکننده اتحاد و همکاری‌های سودمند است و شهرهایی قوی‌تر و پایدارتر ایجاد می‌کند که ساکنان را تشویق می‌کند در اتحاد با یکدیگر در برابر چالش‌های مشترک کیفیت زندگی و شهر خود را بهبود بخشند. چالش‌های معاصری که شهرها با آن روبه‌رو هستند، نیازمند کمک گروه‌های مختلف برای یافتن راه‌حل‌های پایدار است و فراگیری تشخیص می‌دهد که افراد با پیشینه‌ها، فرهنگ‌ها، مذاهب و نژادهای مختلف، ایده‌ها و دیدگاه‌های تازه‌ای را ارئه دهند که شهرها را به پیش می‌برد.

فراگیری همچنین به پیشگیری از درگیری‌ها و کشمکش‌های اجتماعی پرهزینه کمک می‌کند که از دلایل رایج تحولات اجتماعی در شهرها است و می‌تواند منجر به محرومیت مردم از حقوق خود و منزوی شدن آن‌ها شود.

راه‌هایی برای تضمین فراگیری در شهرها

روند شهرنشینی همراه با ظهور آسمان‌خراش‌ها، رونق صنایع و سیل کارگران مهاجر، فرصت‌ها و چالش‌هایی را به همراه دارد. اگر قشر خاصی از جامعه از مشارکت کامل در زندگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، همچنین برخورداری از سطح قابل قبولی از رفاه شخصی محروم شود، توسعه پایدار شهری محقق نمی‌شود. دستیابی به این هدف نیازمند توانمدسازی ساکنان جوامع است. شهرهای مختلف در سراسر جهان از استراتژی‌های قابل تقلیدی برای ترویج فراگیر بودن در شهرها استفاده می‌کنند. در ادامه با راه‌هایی برای ساختن شهرهای فراگیر آورده شده است.

تصدیق مشکلات: شهرها قطب مرکزی نوآوری و قدرت جهانی هستند که برای پیش‌برد اصل برابری در جوامع موقعیت خوبی دارند. بنابراین نخستین گام در ایجاد شهرهای فراگیر تعیین میزان فعلی فراگیر یا انحصاری بودن یک شهر است.

سرمایه‌گذاری روی اقلیت‌ها: شهر از ساکنان خود جدا نیست، بنابراین یک شهر باید روی ساکنان خود از جمله اقلیت‌ها سرمایه‌گذاری کند تا فراگیر بودن را ارتقا دهد. از جمله این اقلیت‌ها مهاجران هستند که از پرحاشیه‌ترین افراد جوامع به‌شمار می‌روند و از مشکلاتی رنج می‌برند که مانع از مشارکت در زندگی شهر و برخورداری از توسعه اقتصادی می‌شود. برای مشارکت اقلیت‌ها در نیروی کار باید تدابیر ویژه‌ای اتخاذ شود و به مهاجران خدماتی اضافه ارائه شود که بتوانند در زندگی اجتماعی یک شهر شرکت کنند.

شناسایی گروه‌های آسیب‌پذیر: باید گروه‌های آسیب‌پذیر در مناطق شهری به‌طور دقیق شناسایی شوند. این افراد در برابر خطرات طبیعی یا اقتصادی مقاوم نیستند و اغلب بیکاران، کودکان، سالمندان، زنان و افراد دارای معلولیت هستند. فعالیت‌های عمرانی برای بهبود شرایط زندگی و شبکه‌های توزیع آب باید در مناطق آسیب‌پذیر اولویت‌بندی شود و ارتقای زیرساخت‌ها باید تأمین سرپناه برای اقشار آسیب‌پذیر جامعه را هدف قرار دهد.

توسعه فراگیری فرهنگی: شهرها از مردمانی با فرهنگ‌های مختلف تشکیل شده‌اند. تصمیم‌گیرندگان و برنامه‌ریزان باید اطمینان حاصل کنند که ساکنان شهر برای پای‌بندی به فرهنگ‌های خود احساس راحتی داشته باشند و بیان فرهنگی و تنوع را به‌عنوان منبع نوآوری و نشاط اقتصادی در نظر بگیرند.

ارائه خدمات زبان: زبان ابزاری قدرتمند برای ایجاد شمولیت و بخش اساسی آن است. هدف آن نیز به‌رسمیت شناختن تنوع و احترام به همه مردم بدون تعصب محسوب می‌شود. بنابراین باید به ساکنانی که به زبان‌هایی غیر از زبان رسمی یک کشور صحبت می‌کنند، خدمات زبان ارائه شود. یک شهر می‌تواند طرح دسترسی زبان را توسعه دهد که به موجب آن ساکنان شهر به خدمات ترجمه دسترسی داشته باشند و ساکنان بتوانند بدون توجه به زبانی که صحبت می‌کنند، اطلاعات مهم و مفیدی در مورد شهر به‌دست آورند.

حمایت و جامعیت: شهرهای سراسر جهان باید سیاست‌ها و برنامه‌هایی را اجرا کنند که مشوق مشارکت تمام اقشار جوامع با هر درجه از توانایی در بخش‌های کلیدی مانند آموزش، مسکن و سیاست‌های مالی باشد. چنین رویکردی می‌تواند منجر به موفقیت بلندمدت شود. یک راه عالی برای ترویج فراگیری این است که شهرها هنگام تصمیم‌گیری همه ساکنان را در نظر بگیرند. مهم‌تر از همه، جوامعی مانند مهاجران و رنگین‌پوستان که به‌طور سنتی کم‌تر مورد توجه قرار دارند، باید در برنامه‌ریزی‌ها و فرآیندهای سیاسی مشارکت داده شوند.

نوآوری: لازم است بهترین شیوه‌های بین‌المللی و نوآوری‌های جهانی در پروژه‌های شهری ادغام شود. توسعه شهرهای سبز به این طریق تاب‌آوری شهرها را در برابر تغییرات آب‌وهوایی و قابلیت مدیریت ریسک بلایا را ترکیب می‌کند. شیوه‌های نوآورانه همچنین به مؤثرتر ساختن زیرساخت‌ها و ایجاد تعادل بین دستاوردهای اقتصادی، توسعه عادلانه و حفاظت از محیط زیست کمک می‌کنند.

هوشمندسازی زیرساخت‌ها: ایده‌های هوشمندانه و نوآورانه برای مؤثر بودن زیرساخت‌ها و برنامه‌ریزی شهری ضروری است. بازسازی فضاهای شهری عمومی به‌ویژه زمانی که با مشارکت شهروندان صورت بگیرد، باصرفه‌جویی در مصرف انرژی همراه است و به ساخت جوامع فراگیر کمک کند.

اصلاح سیاست‌های شهری: برای ایجاد شهرهای فراگیر حکمرانی تجربی و اصلاح سیاست‌های موجود ضروری است. حکمرانی تجربی شامل اعضای جامعه در سطوح مختلف است که در طراحی و اجرای سیاست‌ها برای افزایش شمولیت اجتماعی شرکت می‌کنند. این اقدام باید به کمک ابزارهای توسعه ملی و حکمرانی و اصلاح چارچوب توسعه میان‌مدت انجام گیرد.

برنامه‌ریزی توسعه محلی: برای تقویت بیشتر شمولیت اجتماعی شهری، بانک‌های توسعه چندجانبه باید با برنامه‌ریزی توسعه محلی و برنامه‌های توسعه ملی، به کشورهای عضو خود در دستیابی به اهداف توسعه پایدار کمک کنند. شهری پویا و فراگیر است که صدای مردم فقیر در آن شنیده می‌شود و افکار عمومی در دستور کار اصلاحات سیاسی منعکس می‌شود.

فراگیری جنسیتی: چنانچه در جامعه‌ای فراگیری جنسیتی وجود نداشته باشد زنان فرصت‌های شغلی کمتری خواهند داشت و احتمال قرار گرفتن آن‌ها در معرض آسیب و آزار و اذیت بالا می‌رود. بنابراین جوامع باید مداخلات اجتماعی قردتمندی در این زمینه به کار گیرند. چنین تلاش‌هایی بدون مشارکت‌های نوآورانه بخش خصوصی و همچنین مقررات دولتی رویایی موفق نمی‌شوند.

نمونه‌هایی از شهرهای فراگیر در سراسر جهان

توسعه شهری فراگیر نیازمند پیشرفت‌های کیفی و کمی است. یک شهر در کنار اسکلت‌بندی مناسب باید دارای قلب و روح باشد و تنها زمانی سالم است که ساکنان آن از احساس مشارکت و رضایت برخوردار باشند. حکمرانی خوب، نوآوری‌های سیاستی، جامعه مدنی با عملکرد خوب، تقویت جامعیت و تمام موارد یادشده همگی کلید دستیابی به این هدف هستند. در ادامه با نمونه‌هایی از شهرهای فراگیر در سراسر جهان آشنا می‌شویم.

شهرهایی با شمولیت اقتصادی

ارزیابی توسعه شهرها در زمینه شمولیت اقتصادی نشان می‌دهد اگرچه بسیاری از شهرها از زمان رکود شاهد بهبود در مشاغل و تولید اقتصادی بوده‌اند، بسیاری از آنها هنوز به لحاظ شمولیت اقتصادی عقب هستند. در ایالات متحده تنها هشت شهر به نام‌های تولسا، سالت‌لیک‌سیتی، سن‌خوزه، پروو، دنور، شیکاگو، دیتون و چارلستون افزایش متوسط دستمزد و نرخ اشتغال و کاهش نرخ فقر را ثبت کرده‌اند. این بدان معناست که با توجه به فراگیری، بسیاری از شهرهای این کشور راه درازی در پیش دارند و باید روی فقر، نابرابری درآمد و مسکن ارزان قیمت بیشتر تمرکز کنند.

لیدا در اسپانیا و سان‌فرانسیسکو در آمریکا، پذیرش فرهنگ‌های مختلف

سانفرانسیسکو یکی از قطب‌های چندفرهنگی کالیفرنیایی است و بسیاری از مهاجران آن را خانه می‌نامند. بیشتر مهاجران این شهر از چین و دیگران از شهرهایی مانند آلمان، ایتالیا، مکزیک و هند آمده‌اند. این شهر مملو از محله‌های پویا، از جمله محله چینی‌ها، منطقه میشن و ساحل شمالی است و به گرامی داشتن ریشه‌های چندفرهنگی خود از طریق جشنواره‌ها و رویدادهای مختلف در طول سال شهرت دارد. مهم‌ترین رویدادها شامل فستیوال و رژه سال نو چینی می‌شود که در میان از ۱۰ رژه برتر جهان رتبه‌بندی شده است.

شهر لیدا در اسپانیا نیز نمونه بارز شهری است که در فراگیری فرهنگی سرآمد بوده است. این شهر به‌دنبال تشویق ساکنان به مشارکت‌های مذهبی و فرهنگی و بین نژادی یک مجمع ادیان شهرداری تأسیس کرده است که حق آزادی فرهنگی و مذهبی را ترویج می‌کند.

پاکستان، امنیت زنان

شهر سیالکوت پاکستان با کمک بانک توسعه آسیایی در حال توسعه پروژه خدمات تاکسی و ون مشابه خدمات تاکسی اینترنتی برای زنان است. گزینه حمل‌ونقل تنها برای زنان می‌تواند آزار و اذیت آن‌ها در حین سفر را کاهش دهد و حتی برای زنان شغل ایجاد کند. این امکان همچنین علاقه زنان را به رانندگی افزایش می‌دهد و آن‌ها را برای توسعه پتانسیل خود به شیوه‌های دیگر توانمند می‌کند. با این اقدام در پاکستان همچنین زنان دسترسی بهتری به فرصت‌هایی مانند راه‌اندازی یک کسب‌وکار شخصی یا ادامه تحصیل خواهند داشت.

ژاپن و کره، برنامه‌ریزی توسعه محلی

یک نوآوری جالب در اسکان مجدد جوامع فقیر طرحی با عنوان «مناطق تجمع اراضی» است که توسط محققان هاروارد ایجاد شده است و به مالکان املاک اجازه می‌دهد قبل از تأیید فروش زمین‌های خود متحد شوند. به طور مشابه اقداماتی از قبیل تعدیل زمین، انجمن‌های محله مسکونی و شرکت‌های توسعه جامعه با موفقیت در ژاپن و جمهوری کره آزمایش شده‌اند که همسایگان را قادر می‌سازد تا به‌طور جمعی درباره نحوه برخورد با سرزمین خود تصمیم بگیرند و مردم را در مزایا و حقوق وتو سهیم کنند.

دوبلین ایرلند و کپنهاگ دانمارک، توجه به حمایت و جامعیت

مدیران دوبلین با اتخاذ رویکردهای جامعه‌محور، برای افزایش پایداری، ارتقای سلامت روانی و جسمی شهروندان، بهبود شرایط زیست‌محیطی، ترویج فراگیری اجتماعی و افزایش سرانه فضای سبز به‌طور فردی یا گروهی از مشارکت شهروندان برخوردار می‌شوند. مدیران در این راستا به امید افزایش تلاش‌های مردمی در بهبود محیط زندگی و افزایش پایداری، سالانه ۳۰۰ هزار یورو به حمایت و اجرای پروژه‌های زیست‌محیطی-اجتماعی ارائه‌شده توسط شهروندان اختصاص می‌دهند.

کپنهاگ دانمارک نیز به ایجاد یک پارلمان شهری متشکل از ۳۶ نماینده اقدام کرد تا به کمک آن مشارکت شهروندان را در تصمیم‌گیری‌ها و امور شهری افزایش دهد. در این پارلمان نمایندگان درباره طرح‌های توسعه شهری به بحث و گفت‌وگو می‌نشینند و توصیه‌هایی به سیاستمداران شهر ارائه می‌دهند که باید در راستای بهبود فراگیری شهرها در تدوین خط‌مشی‌های جدید شهر مورد استفاده قرار گیرد.