سال گذشته مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی، گزارش مطالعاتی با هدف ارائه راهکارهای اجرایی کاهش خطرات فرونشست زمین در محدوده‌های سکونتگاهی اصفهان ارائه کرد که با توجه به طرح موضوع در جلسات ستاد مدیریت بحران استان و به منظور پیشگیری از آثار مخرب این پدیده و جلوگیری از بروز خسارات فرونشست زمین که به عنوان یک ابر چالش برای اصفهان تهدید جدی است، باید ضمن توجه ملی برای پیشگیری و کنترل این پدیده اقدامات لازم توسط بخش‌های اجرایی در اسرع وقت در استان اجرایی شود.

امروزه برخی کارشناسان و پژوهشگران معتقدند که در حال حاضر دامنه آثار فرونشست زمین از دشت‌های ایران عبور کرده است و اکنون در بیشتر شهرهای کشور می‌توان آثار آن را دید؛ حتی در استان‌هایی مانند تهران، اصفهان، گیلان و مازندران این فرونشست‌ها در مراکز شهرها قابل مشاهده است.

در این بین استان اصفهان با کاهش بارندگی، افت شدید سطح منابع آب زیرزمینی، حفر چاه‌های غیرمجاز، خشکی رودخانه زاینده‌رود و تنش‌های اجتماعی به‌تبع افزایش جمعیت طی نیم قرن گذشته وضعیت مخاطرات طبیعی این استان را به جایی رسانده که فرونشست زمین به چالش تبدیل شده است؛ به تازگی تعداد دفعاتی که در خیابان‌های اصفهان شاهد ایجاد حفره‌ها هستیم، زیاد شده است، اما برخی کارشناسان معتقدند بخشی از این اتفاقات فروریزش است و به‌دلیل ترکیدگی یا نشت لوله‌های فرسوده شبکه فاضلاب اتفاق می‌افتد.

حوضه زاینده‌رود یک نسخه منسوخ شده از طرح‌های انتقال آب است

رضا اسلامی، کارشناس زمین‌شناسی در حوزه فرونشست با اشاره به وضعیت فرونشست اصفهان به خبرنگار ایمنا می‌گوید: آیا در طول چند سالی که کارشناسان در خصوص وضعیت بحرانی آبخوان اصفهان _ برخوار هشدار دادند و اینکه اصلی‌ترین منبع تغذیه‌کننده این آبخوان جریان رودخانه زاینده رود است، همچنین ضرورت محدودکردن دست‌یازی‌ها به آبخوان، اتفاقی افتاده است؟

وی با بیان اینکه در سال‌های ۹۷ و ۹۸ که وضعیت بارش‌ها نرمال بود و منجر شد ذخیره پشت سد نیز حجم قابل قبولی داشته باشد، حدود ۹ ماه زاینده‌رود جریان داشت، می‌افزاید: امسال نیز سد زاینده‌رود چنین وضعیتی داشت، اما از آنجایی که در این چند سال کاربری آن از یک رودخانه دائمی به کانال آب‌رسانی ویژه کشاورزان تبدیل شده بود، جز برای آبیاری زمین‌های کشاورزی و باغات آب رهاسازی نشد.

کارشناس زمین‌شناسی در حوزه فرونشست با طرح این سوال که آبخوانی که هر روز میزان برداشت‌ها از آن افزایش پیدا می‌کند وتغذیه‌ای صورت نمی‌گیرد، چگونه می‌تواند فرونشست را کنترل کند؟ ادامه می‌دهد: کارشناسان بارها هشدار دادند که با این وضعیت تا سال ۱۴۰۹ یا خوش‌بینانه تا سال ۱۴۱۶ می‌توان از آبخوان رو به مرگ اصفهان _ برخوار آب برداشت کرد.

وی می‌افزاید: کافی بود تنها تابستان امسال حجم برداشت از آبخوان و شالیزارهای برنج و کشاورزی مناطق اطشاران، جی‌شیر و اتوبان فرودگاه را مشاهده می‌کردید، البته در بالادست حوضه زاینده‌رود نیز همین مصارف و برداشت‌های مجاز یا غیرمجاز از رودخانه زاینده‌رود را شاهد بودیم، هر چند کارشناسان نسبت به وضعیت بحرانی فرونشست زمین هشدار دادند، اما مسئولان آنگونه که لازم بود، به این بحران توجه کافی را نداشتند.

اسلامی با بیان اینکه به‌طور جدی با طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای و درون حوضه‌ای مخالف هستم، تاکید می‌کند: اصفهان و حوضه زاینده‌رود به‌طور کامل یک نسخه منسوخ شده از طرح‌های انتقال آب است، قبل از انتقال‌های آب جریان زاینده‌رود، شادابی و سرسبزی اصفهان و طنازی تالاب گاوخونی با اکوسیستمی بی‌بدیل را داشتیم، اما پس از انتقال، اصفهانی داریم که توسعه صنعت جای گردشگری را گرفته است، شاهد افزایش ورود مهاجران جویای کار از استان‌های همسایه و کشور همسایه شرقی خود هستیم، از طرفی بر طبل توسعه شهرک‌های مسکونی اطراف اصفهان می‌کوبیم.

این کارشناس زمین‌شناسی تصریح می‌کند: با این تفاسیر چگونه باید انتظار داشت که بتوان سرعت پیشروی فرونشست زمین که از سمت شمال نعل‌گونه به سمت جنوب اصفهان می‌تازد، گرفته شود؟ هنگامی که هنوز در نرخ اعداد گرفتار هستیم که سال ۹۸ بیشینه نرخ در اصفهان ۱۸۴ میلی‌متر بوده و سال ۱۴۰۱ بیشینه به عددی نزدیک به ۱۵۰ میلی‌متر رسیده است و خوشحال باشیم که نرخ کاهشی است.

در صورتی که همچنان بخواهیم بر سیاست‌های فعلی مدیریت منابع آبی خود اصرار بورزیم، در آینده‌ای نه چندان دور با آسیب‌ها و خسارت‌های جبران‌ناپذیری روبه‌رو خواهیم شد

وی می‌افزاید: علت تمام فروریزش‌هایی که در سطح شهر شاهد آن هستیم را به ترکیدگی لوله‌های انتقال آب یا پوسیدگی لوله‌های فاضلاب نسبت می‌دهند که البته در ظاهر درست است، اما سوال ما این است که چه عاملی موجب این همه ترکیدگی لوله‌های آب در سطح شهر می‌شود و آیا اصفهان تنها کلان‌شهری است که شبکه انتقال آب آن به‌وسیله لوله است و سایر شهرها از طریق تانکر و دبه آب را به مصرف‌کنندگان می‌رسانند؟

اسلامی با بیان اینکه هیچ‌گاه به‌صورت کارشناسانه علت این همه ترکیدگی در سیستم آبرسانی شهر را بررسی نکردیم، می‌گوید: در دشتی که اختلاف بیشینه فرونشست زمین در مناطق شمالی بین ۱۸۶ تا ۱۵۰ میلی‌متر و در مناطق جنوبی بین ۱۰ تا صفر میلی‌متر است، این اختلاف نشست موجب ایجاد کشش می‌شود و به تبع آن بر روی تأسیسات زیرزمینی و روزمینی به‌صورت از هم گسیختگی یا ترک‌های فرونشستی یا فروریزش‌های محلی تأثیر می‌گذارد.

وی با اشاره به اینکه در صورتی که همچنان بخواهیم بر سیاست‌های فعلی مدیریت منابع آبی خود اصرار بورزیم در آینده‌ای نه چندان دور با آسیب‌ها و خسارت‌های جبران‌ناپذیری روبرو خواهیم شد، تصریح می‌کند: هرچه زودتر باید این جراحی دردناک را در حوضه مدیریت منابع و مصارف آبخوان اصفهان آغاز کنیم.

کارشناس زمین‌شناسی در حوزه فرونشست با بیان اینکه گذشتگان میراث بسیار گران‌بهایی در اختیار ما قرار دادند، باید حداقل با این جراحی بتوان از تخریب و نابودی این میراث جلوگیری کرد، خطاب به مسئولان ادامه می‌دهد: فرونشست زمین انتخابی عمل نمی‌کند، مدرسه، بیمارستان، مسجد، بنای تاریخی و فرودگاه تفاوتی ندارد، منتظر نمی‌ماند تا ما چند سال آینده بخواهیم با سیاست‌های لاک‌پشتی خود در این حوضه جلوی پیش‌روی آن را بگیریم، روزی خواهد رسید که آنقدر قدرتمند خواهد کرد که ما مجبور به ترک شهر خواهیم شد، تا دیر نشده به جای حرف زدن، عمل کنید.

جاری شدن دائمی آب زاینده‌رود، مؤثرترین شیوه برای جلوگیری از فرونشست اصفهان

ابوالفضل قربانی، عضو شورای اسلامی شهر اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: پدیده فرونشست در اصفهان گاهی با فروریزش یا ریزش زمین به‌واسطه احداث معبرها و تونل‌هایی که برای فاضلاب و یا چاه‌هایی که از گذشته وجود داشت، از جمله قنات‌ها اشتباه می‌شود.

وی می‌افزاید: آنچه در شهر اصفهان شاهد هستیم و به‌صورت نقطه‌ای اتفاق می‌افتد، فرونشست نیست، بلکه همان فروریزش است که بر اثر نشست فاضلاب یا کهنه‌بودن و پوسیدگی کانال‌ها و تونل‌هایی که برای تأسیسات شهری استفاده می‌شود یا مسیرهایی از جمله قنات‌ها که در گذشته برای انتقال آب استفاده می‌شد، رخ می‌دهد.

عضو شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به اینکه فروریزش‌ها به‌ویژه در نقاطی همانند خیابان نظر، میر و آپادانا رخ می‌دهد، می‌گوید: به‌واسطه اینکه این مسیرها اولین خیابان‌هایی در اصفهان است که شبکه فاضلاب آن‌ها ایجاد شده و به مرور لوله‌های سیمانی بر اثر مواد اسیدی از بین رفته است، گاهی اوقات در این نقاط نشست‌هایی اتفاق می‌افتد.

وی با بیان اینکه آنچه به‌عنوان فرونشست اصفهان را تهدید می‌کند، در حال حاضر در دشت برخوار و در سمت جنوب شهر اصفهان به سمت شهرضا بیشتر نمایان است، تصریح می‌کند: هرچه به سمت رودخانه زاینده‌رود نزدیک می‌شویم، احتمال وقوع فرونشست کمتر است، اما هرچه از بستر رودخانه دور می‌شویم این خطر اصفهان را بیشتر تهدید می‌کند.

قربانی با بیان اینکه در استان اصفهان به‌دلیل وجود چاه‌های متعدد، به‌ویژه چاه‌های جذبی برای هدایت آب‌های سطحی و جمع‌آوری، این امکان فراهم است که از پدیده فرونشست تا حدودی جلوگیری می‌شود، خاطرنشان می‌کند: در حال حاضر آب‌های سطحی و رواناب‌ها در شهر اصفهان به اشتباه وارد لوله‌های فاضلاب می‌شود.

الزام مالکان ساختمانی به‌ویژه آن‌ها که در حال دریافت پروانه هستند، برای حفر چاه‌های جذبی در جلوگیری از فرونشست مؤثر است.

وی ادامه می‌دهد: استفاده مجدد از آب‌هایی که وارد چاه فاضلاب می‌شود، به‌همراه دارد و گاهی دیگر قابل استفاده نیست، همچنین ضررهای زیادی به محیط زیست وارد می‌شود، بنابراین اگر این آب‌ها توسط چاهای جذبی به زمین هدایت شود، به‌واسطه اینکه این آب‌ها حدود شش متر از سطح زمین به اعماق آن نفوذ می‌کند و به لایه‌های شنی می‌رسد و به سفره‌های زیرزمینی متصل می‌کند، تا حدودی از پدیده فرونشست جلوگیری می‌شود.

عضو شورای اسلامی شهر اصفهان با بیان اینکه یکی از راهکارهای مؤثر برای جلوگیری از فرونشست، الزام مالکان ساختمانی به‌ویژه افرادی که در مرحله دریافت پروانه ساختمانی هستند، برای حفر چاه‌های جذبی است، می‌گوید: چاه‌های جذبی برای هدایت آب باران و آب‌هایی که به‌عنوان آب‌های خاکستری شناخته می‌شود بسیار مؤثر است.

وی با بیان اینکه شهرداری برای جمع‌آوری آب‌های سطحی علاوه بر استفاده بهینه از چاه‌های جذبی موجود، باید با قرار دادن ردیف‌هایی در بودجه شهرداری برای حفر چاه‌های جدید و بازسازی چاه‌های قبلی که تا حدود زیادی می‌تواند مؤثر باشد، از فرونشست جلوگیری کند، معتقد است: مهم‌ترین مسئله‌ای که وجود دارد و نباید از آن غافل شد، جاری شدن دائمی آب در بستر رودخانه زاینده‌رود است.

علی صالحی، عضو شورای اسلامی شهر اصفهان نیز چندی پیش اظهار کرده بود: «اصفهان باید به‌گونه‌ای مدیریت شود تا بتواند سال‌های طولانی به بهترین شکل به حیات خود ادامه دهد و مقصد مناسبی برای گردشگری داخلی و خارجی باشد؛ در عین حال به فرصت‌های سرمایه‌گذاری که پیش‌روی این کلان‌شهر است با نگاه‌های غیرتخصصی خدشه‌ای وارد نشود، بنابراین در کنار مطالبه‌گری برای موضوع جاری‌نبودن دائمی زاینده‌رود و پدیده فرونشست که بیش از ۲۰ سال در مورد آن غفلت شده و راه‌حل‌های طولانی و بی‌نتیجه در مقابل آن قرار گرفته است، باید بتوانیم با راهکارهای‌کوتاه مدت، میان‌مدت و بلندمدت آن را دنبال کنیم و پدیده را در اندازه و ابعاد آن ببینیم و بررسی کنیم. به‌عنوان مثال در بافت‌های مرکزی شهر با مشکل فرسودگی سیستم شبکه فاضلاب مواجه هستیم و اگر بخواهیم به‌لحاظ فنی و قانونی تجربه کشورهای دیگر را بررسی کنیم، در چنین پروژه‌هایی نحوه اطلاع‌رسانی و روش مواجهه مدیریت بحران با مسائل، در مسیر حفظ آرامش افکار عمومی و حل مسئله نه پاک کردن صورت مسئله، مدیریت کامل شده است، بنابراین آن‌جا که مسئله ریشه در فرسودگی سیستم شبکه فاضلاب دارد، باید با دقت، نظر کارشناسی و شفافیت اطلاع‌رسانی شود و اگر به جهت خالی شدن سفره‌های زیرزمینی و جاری‌نبودن رودخانه دچار مشکل می‌شویم و پدیده فرونشست منجر به آسیب رساندن به تأسیسات شهری و معضلات ثانویه شده است، این موضوع را باید با نگاه کارشناسانه و در اندازه و ابعاد آن بررسی و به‌موقع به مردم اطلاع‌رسانی کنیم.»

منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان نیز معتقد است: «برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی، کمبود بارش‌ها، برداشت‌های آب در بالادست، انتقال آب به دیگر حوضه‌ها و مسئله نبود جریان آب بر بستر رودخانه زاینده‌رود و خشکی ۹۹ درصدی تالاب بین‌المللی گاوخونی از اثرات اصلی افزایش نرخ فرونشست زمین در اصفهان بوده، به طوری که پیشروی این پدیده علاوه بر زمین‌های زراعی و جاده‌ها در شهرهای استان نیز گسترش پیدا کرده است، بنابراین مطابق مطالعات سازمان زمین‌شناسی و سازمان نقشه‌برداری در کشور به طور کامل قابل رؤیت است که استان اصفهان بیشترین رتبه فرونشست زمین را دارد؛ چنین مسئله مهمی باید در جلسه کارگروه ملی سازگار با کم‌آبی و دیگر کارگروه‌های ملی در کشور مطرح شود و برای اصفهان یک اقدام ویژه‌ای اجرایی شود، چرا که میزان نرخ فرونشست زمین در دشت‌های اصفهان را سازمان زمین‌شناسی و نقشه‌برداری مطالعه کردند و پهنه‌بندی خطر این پدیده را انجام دادند.»

احمد وحیدی، وزیر کشور به‌تازگی در دیدار با استاندار اصفهان از کمبود آب و فرونشست زمین در اصفهان به عنوان نگرانی مهم یاد کرد و از معاونت عمرانی خواست با جدیت بیش از پیش، این مساله را تا حل مسئله پیگیری کند.