علت ورود گرد و غبار به ایران مشخص شد
خیزش شدید گردوغبار که دیروز علاوه بر تهران بخشهای غربی و شمالی کشور را درنوردید، اگرچه نخستین موج ریزگرد با آغاز همزمان فعالیت کانونهای داخلی و خارجی است، اما آخرین آن نخواهد بود و طی سالجاری باید منتظر موجهای متعدد ریزگردی باشیم.
براساس اعلام ستاد ملی مقابله با پدیده گردوغبار،گردوغبار هفته اخیر کشور، ناشی از شکلگیری جبهههای گردوغبار بین ۲کشور سوریه و عراق است. در فاصله کمی از محل خیزش این موج از گردوغبار، سد «ایلیسو» در جنوب شرق ترکیه قرار دارد که ۲۴آبان سال گذشته افتتاح شد تا جلوی جاری شدن ۴۳میلیارد مترمکعب آب را در بستر دجله و فرات بگیرد. بنابراین ریزگردهای اخیر ایران که نیمی از کشور را در بر گرفته است، نخستین محصول احداث سد بزرگ ترکیه است.
براساس رهگیری نقشه ریزگردها در سایت جهانی بارسلون، توده گردوغبار اخیر، ابتدا بخشهای زیادی از عراق و سوریه را در برگرفت و بعد وارد ایران شد. جریانات جوی که طی دهه اخیر در اثر تغییر اقلیم بهوجود آمده بخشی از عوامل این وضعیت است و خشکیدگی مناطق غربی عراق، بهویژه استان الانبار و رهاشدگی اراضی کشاورزی و کمبود آب در این کشور در پی احداث سد ایلیسو، عامل دیگر هجوم ریزگردهاست.
نقشههای هواشناسی نیز نشان میدهد منشأ بخشی از ریزگردهای اخیر داخلی است، اما موج اصلی ناشی از هجوم ریزگرد عربی است. ظهر دیروز اما شاخص آلودگی هوا در ساعاتی از بعد از ظهر تهران به ۴۹۱ رسید.
پیشبینیها
سازمان هواشناسی پیش بینی کرده است گرد و خاک تا نیمه هفته طی ۲موج در برخی استانهای کشور ادامه مییابد. مرکز ملی پیشبینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوا نیز اعلام کرد،در پی شکلگیری کانونهای محلی ریزگرد در تهران، سمنان و قم که دیروز موجب آلوده شدن هوای هر ۳ استان شد، از بامداد شنبه، موج جدید گردوغبار که در سوریه و عراق شکل گرفت را به شهرهای شمالی کشور رساند و تا ظهر امروز، نیمه شمالی کشور را بهطور کامل فرا میگیرد.
براین اساس اگرچه امروز در استانهای آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل و غرب کردستان رگبار باران و برای استانهای خراسان شمالی، شمال خراسان رضوی، تهران و گلستان رگبار پراکنده پیشبینی شده، اما وسعت ریزگردها چنان زیاد است که تا نیمه شب امروز، آلودگی هوا ادامه مییابد. طی ۳روز آینده نیز در غالب نقاط کشور در برخی ساعات وزش باد شدید رخ میدهد که وقوع گردوغبار در استانهای غرب، جنوب غرب و مرکز را تشدید میکند.
کانونهای ریزگردی
هماکنون وسعت مناطق غبارخیز داخلی ایران ۳۵میلیون هکتار است که در ۲۳استان پراکنده شده و هر سال ۴میلیونو۲۳۰هزار تن گردوغبار از آن بر میخیزد. از سویی کانون گردوغبارها با منشاخارجی عددی در حدود ۲۷۰میلیون هکتار است که ۷برابر کانونهای داخلی است و میزان غبارخیزی آنها ۱۸۰میلیون تن در هر سال است. این رقم در پی آغاز بهرهبرداری سد ایلیسوی ترکیه طی ۶ماه اخیر، بهزودی افزایش بیشتری خواهد یافت و مناطق بیشتری از بستر دجله و فرات خشک خواهد شد.
اما دیروز در پی فروکش کردن ریزگردهای داخلی، ریزگردهای عربی تا تهران پیشروی کردند. در اینباره مرکز پژوهشهای کاربردی سازمان زمینشناسی با تحلیل دادههای گردوغباری که سال۱۴۰۰ تهران را درنوردید، اعلام کرد، وسعت کانونهای تولید گردوغبار در تهران ۷۰۰ کیلومترمربع است. نمونهگیری و تحلیلگردوغبار برخی مناطق تهران نشان میدهد که این ذرات ترکیبی از رس، فلزات سنگین همچون اکسید آهن، سیمان و آلایندههای ناشی از سوختن زباله، پلاستیک و پسماندهای عفونی است. یکی از خطرناکترین کانونهای تولید ریزگرد تهران نیز در ۲۰کیلومتری ورامین قرار دارد که وسعت آن بهعلت خشکسالی و افزایش فرسایش خاک، در حال افزایش است. همچنین سایر کانونهای تهران نیز افزایش خواهد یافت.
طی سالهای اخیر شهرهای استان خوزستان، بهعلت خشک شدن بستر تالاب هورالعظیم و رود کارون با ریزگرد مواجه شدند و این وضع در اصفهان نیز با خشک شدن بستر زاینده رود ایجاد شد اما کانونهای ریزگردی تهران بر اثر فرسایش خاک که حاصل چاههای متعدد آب غیرمجاز است، شکل گرفته و این وضع هر سال افزایش مییابد.
نگاهی به ویژگیهای سد ایلیسوی ترکیه و تبعات آن برای همسایگان
«رجب طیب اردوغان» رئیسجمهور ترکیه روز شنبه (۱۵ آبان) سرانجام سد بحثبرانگیز «ایلیسو» را بر روی رود دجله افتتاح کرد. سدی که آبگیری و افتتاح آن در سالهای گذشته با اعتراضات رسمی دولت عراق و ایران همراه بوده است، هرچند آنچنان که باید این اعتراضات از سوی دولت ایران پیگیری نشد و اکنون این سد مانده است و تبعات زیست محیطی، اجتماعی و چه بسا امنیتی که به ویژه مردم عراق باید منتظر آن باشند.
«رحیم میدانی» معاون وقت وزیر نیرو در دولت حسن روحانی در مهر ماه ۱۳۹۶ در پاسخ به سؤال خبرنگار فارس مبنی بر واکنش دولت به ساخت سد «ایلیسو» گفته بود که وزارت نیرو مراتب اعتراض خود را نسبت به احداث سد ایلیسو در ترکیه به وزارت امورخارجه ارائه کرده است. او تأکید کرده بود که ساخت سد ایلیسو قطعاً بر روی تالابها و ریزگردها تأثیر منفی دارد. با این حال دیپلماسی آب از سوی دولت وقت آن قدر چشمگیر نبود که راه به جایی ببرد.
از سوی دیگر دولت عراق نیز در این سالها در شرایطی که در گیر و دار مبارزه با تروریستهای داعش و معضلات امنیتی دیگر بود، چندین بار به طور جد معترض ساخت این سد شد و در نهایت نیز راه به جایی نبرد. موضوع آب یکی از مهمترین پروندههای مورد بحث مصطفی الکاظمی در سفر دسامبر ۲۰۲۰ به ترکیه نیز بود. با این حال عراقیها در سالهای گذشته صرفا توانستند آبگیری و سپس افتتاح سد ایلیسو را اندکی به تأخیر بیاندازند. ترکیه در پاسخ به دغدغه مقامات بغداد مدعی شده بود که سد مذکور مانع ورود آب به عراق نخواهد شد و صرفا برای تولید برق استفاده میشود. اما واقعیت امر روایت دیگری دارد، به طوریکه هزاران هکتار از زمینهای کشاورزی پایین دست سد زیر کشت رفتهاند.
مشخصات جغرافیایی و فنی
سد «ایلیسو» بر روی رود دجله در استان «ماردین» در جنوب شرق ترکیه ساخته شده است. عملیات ساخت این سد در سال ۲۰۰۶ و انحراف رودخانه دجله طی مراسمی در ۲۹ اوت ۲۰۱۲ آغاز شد و قرار بود که در سال ۲۰۱۴ کار ساخت آن به پایان برسد، اما نهایتا در فوریه ۲۰۱۸ این امر اتفاق افتاد اما به دلیل اعتراضهای محافل رسمی و غیر رسمی عراق، آبگیری آن تا نوامبر ۲۰۱۹ به تعویق افتاد.
این سد یکی از ۲۲ سد و مخزنی است که ترکیه قصد دارد تحت پروژه عظیم «گاپ» بسازد. طبق راهبرد سدسازی ترکیه تحت این پروژه میبایست ۱۴ سد بر روی رود فرات و هشت سد بر روی رود دجله ساخته شود. پروژه گاپ هرچند سابقه چندین ده ساله دارد اما به طور جد از سال ۱۹۸۰ از سوی دولت ترکیه پیگیری شده است.
رود دجله که از رشتهکوههای ترورس در ترکیه سرچشمه میگیرد پس از پیمودن ۱۸۵۰ کیلومتر با رود فرات ادغام شده و به شطالعرب و در نهایت به خلیج همیشه فارس سرازیر میشود. نکته قابل توجه اینکه فقط ۲۲ درصد طول رود دجله (۴۰۰ کیلومتر) در داخل خاک ترکیه قرار دارد و ۵۲ درصد (۲۴۰ میلیون متر مکعب) از آب ورودی به آن از منابع آبی ترکیه تأمین میشود.
ایلیسو همچنین گنجایش ۴۳ میلیارد متر مکعب آب یعنی سه برابر سد کرخه (بزرگترین سد ایران) دارد و پس از سد آتاتُرک دومین سد بزرگ ترکیه محسوب میشود و دولت آنکارا امید دارد که بتواند با استفاده از آن ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید کند.
این سد در ۶۵ کیلومتری مرز عراق و با طول ۱۸۲۰ متر و به ارتفاع ۱۳۵ متر بزرگترین سدی است که بر روی رود دجله ساخته شده و عرض آن در قله ۱۵ متر و در پایه آن ۶۱۰ متر است و حوضچه پشت سد آن ۳۰۰ کیلومتر مربع میباشد.
تبعات زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و امنیتی
متأسفانه بسیاری، سالها نسبت به خطرات زیست محیطی پروژه گاپ ترکیه کم توجه بودند تا اینکه به تدریج سر و کله ریزگردها پیدا شد. پدیدهای که منشأ اصلی آن خشک شدن تالابها و نخلستانهای همسایه غربی یعنی عراق معرفی میشود که عامل اصلی آن نیز سیاست سدسازی گسترده ترکیه است. به طوریکه با ساخت و آبگیری سد آتاتُرک به عنوان بزرگترین سد ترکیه و اروپا بر روی رود فرات در سال ۱۹۹۰، شمال سوریه در وهله اول و سپس نخلستانها و دریاچههای مرکزی و جنوبی عراق با بحران کم آبی مواجه شده و با یک طوفان، سوغات شوم ریزگردها وارد استانهای جنوبی ایران شد.
نابودی بیش از شش و نیم میلیون هکتار از اراضی کشاورزی عراق، سوریه، ایجاد کانونهای فرسایش بادی و تولید گرد و خاک، خشکی عراق و گرد و غبار برخاسته از این کشور بر روی ایران آسیبهای جبران ناپذیری است که دولت ترکیه با سدسازی و بی توجهی به منافع کشورهای حوزه دجله و فرات عامل آن شده است.
در پی ممانعت ترکیه از ورود آب فرات به سوریه و سپس عراق با ساخت سد آتاترک، ضربه بزرگی به تالاب هورالعظیم وارد آمد به طوری که این تالاب که روزگاری اکوسیستم منطقه را تنظیم کرده و محل صید و امرار معاش مردم منطقه بود، رو به خشکی نهاد و اکنون با افتتاح سد «ایلیسو» به عنوان دیگر منبع آبی هور العظیم باید منتظر مرگ نهایی این سرمایه طبیعی گرانقیمت و بروز یک فاجعه زیست محیطی برای ایران باشیم.
نکته اینجاست که از ۲۳.۵ میلیون سکنه اطراف دجله، تنها ۱۵ درصد آن در ترکیه زندگی میکنند، ۷۹ درصد آن در عراق و شش درصد ساکن ایران هستند، اما با ساخت سد ایلیسو ۵۶ درصد میزان آب ورودی به دجله سهم حوضچه پشت سد و از آن ترکیه میشود.
سیاست سدسازی ترکیه در حال حاضر به شکل مستقیم بر آب شرب و مصرفی مردم شمال شرق سوریه تأثیر گذاشته و کمآبی در استانهای الحسکه و رقه موجب نابودی هزاران هکتار از زمینهای کشاورزی شده است. کاهش محسوس آب ورودی به فرات در کنار تسلط شبهنظامیان همسو با ترکیه بر مراکز پمپاژ آب در استان الحسکه شرایط را به جایی رسانده که دولت سوریه مجبور به آبرسانی با تانکر برای مردم شهر «قامشلی» شده است.
کاهش قابل توجه آب ورودی به دجله و فرات صرفا تبعات زیست محیطی در پی ندارد و این مسأله اولین اثر مستقیم این اقدام محسوب میشود و در ادامه باید منتظر تبعات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی باشیم. نابودی کشاورزی، کاهش تولید مواد غذایی، خالی شدن روستاها، مهاجرت به شهر و حاشیهنشینی و معضلات پشت سر آن و در نهایت ناآرامیها و اعتراضات از اثرات ثانویه یک بحران محیط زیستی است، به طوریکه کمبود آب در استانهای جنوبی عراق یکی از دلایل اعتراضات مردمی در سالهای ۲۰۱۸ به این سو بوده است.
از سوی دیگر تاکنون مقالههای متعددی در خصوص تأثیر بحران زیست محیطی و کم آبی در آغاز جنگ داخلی سوریه نوشته شده و کارشناسان متعددی ریشه ناآرامیهای سوریه را افزایش جمعیت شهرها و موج مهاجرت روستاییان و افزایش مشکلات معیشتی در پی آن، میدانند.