برای رسیدن به مادر کاروانسراهای ایران باید وارد محور قم-گرمسار شد، پس از طی کردن حدود ۷۰ کیلومتر و رد کردن نشانه‌های تالاب مره در اطراف جاده، وارد یک مسیر فرعی و خاکی می‌شوی، در میانه راه یک دوراهی می‌بینی که تابلوی کوچک زنگ‌زده‌ای در آن قرار گرفته است؛ از سمت راست راه خود را به سمت ساختمان قدیمی بزرگی ادامه می‌دهی.

به‌جز ناهمواری راه و نبود یک تابلوی راهنمای مناسب، رسیدن به درِ بزرگ چوبی کاروانسرا با انبوهی از رازهای ناگفته همراه است. دری که چند قفل بزرگ آهنی بر آن زده شده است و حال‌وروزش نشان از فرسودگی مادر کاروانسراهای ایران دارد.

کاروانسرای دیر گچین که در راه باستان قم به ری قرار دارد، در عهد ساسانی و به مساحت ۱۲ هزار مترمربع احداث شده است. این کاروانسرای هزار و ۷۵۰ ساله در دوره‌های سلجوقی و صفوی مرمت شده است و آخرین مرمت آن به سال ۱۳۸۳ بازمی‌گردد.

انتشار خبر ثبت فهرست کاروانسرای دیر گچین در میان میراث جهانی، اسم این کاروانسرای قدیمی قم را دوباره بر سر زبان‌ها انداخته است، اما کمتر کسی به روزگار مهجور و غبارگرفته‌اش اشاره می‌کند.

اگر بتوانی راهی برای باز کردن قفل‌های آهنین در کاروانسرا پیدا کنی، وارد دهلیزی می‌شوی که با ضرب‌آهنگ زیبای آجرها تزئین شده است. پا گذاشتن به حیاط با دیدن حوض کوچک و چاهی در میانه همراه است. کنار چاه که می‌روی، جالب است که چه کسانی در طول هزاران سال در میانه سفری طولانی در قلب بیابان به امید این چاه و این آب‌خنک پا به کاروانسرای جاده ابریشم گذاشته‌اند.

وارد شدن به گوشواره‌ها شبیه رفتن در تونل زمان است. بعضی حجره‌های کوچکی هستند که برای میهمانان خاص تدارک دید شده‌اند و بعضی دیگر سالن‌هایی بزرگ با یک شاه‌نشین کوچک در قسمت شمالی، جایی که احتمالاً کاروان‌سالار و بزرگان کاروان در آن به غذا خوردن مشغول می‌شده و سفره بزرگی روی زمین برای خدمه و مردم عادی پهن است.

همه حجره‌های بزرگ و کوچک با سقف‌های آجری‌شان، دریچه‌ای برای هدایت نور خورشید دارند. دریچه‌ای که احتمالاً به‌جز تأمین روشنایی، نشان از گذر ساعات روز بوده و شب‌نشینان را به صبح بشارت می‌داده است.

از در چوبی بزرگ کاروانسرا که قدری فاصله بگیری، به بنای آب‌انبار برمی‌خوری، آب‌انباری شبیه به تمام آنچه درگذشته دیده‌ای اما خالی و خاک گرفته. در زنگ‌زده را که باز می‌کنی و از پله‌ها پایین می‌روی. فضا خالی‌تر از تصورت است.

حکمت معماری ایرانی را در کاروانسرای دیر گچین به تمام خواهی دید. فضایی که شاخص‌های زیبایی، کارایی و سادگی را با هم ادغام کرده است. در جنوب شرقی کاروانسرا مسجدی قرار دارد که بنای آن مربوط به دوره ساسانی و محراب آن متعلق به دوره سلجوقی است، همچون بسیاری از مساجد عهد اسلامی، گویا این بنا نیز در دوره ساسانی آتشکده بوده که با تغییراتی اندک به مسجد تغییر پیدا کرده است.

در گذر از دهلیزهای تودرتوی کاروانسرا به بنای حمام می‌رسی که دارای خزینه‌ای در وسط خود بوده است و تمام اجزای یک حمام کامل سنتی را مانند سربینه، سرویس بهداشتیو گرمخانه در خود جای‌داده است. در گذر از دالان‌هایی که هیاهوی کاروانیان هزاران سال قبل را به گوشت می‌رساند، به گورستان کوچکی خواهی رسید که بخشی از بنای این کاروانسرا و نشان‌دهنده تدبیر سازندگانش است.

مادر کاروانسراهای ایران

آسیاب سنگی، شتربان، حجره‌ها، کوره آجرپزی و آب‌بند از دیگر بخش‌های این بنای ارزشمند است، بنایی که دیواری به‌طول ۸۰ متر و ارتفاع پنج متر آن را احاطه کرده است. علیرضا ارجمندی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قم با اشاره به ثبت جهانی کاروانسرای دیرگچین قم می‌گوید: پرونده «کاروانسراهای ایران» به‌عنوان بیست‌وهفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در یونسکو به ثبت جهانی رسید.

به گفته وی، در چهل‌وپنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان در حال برگزاری است، پرونده «کاروانسراهای ایران» تأیید شد و کاروانسرای دیر گچین قم به ثبت جهانی رسید.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قم با اشاره به اینکه دِیرِ گچین کاروانسرایی در ایران است که بر سر راه جاده تاریخی ری به قم در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد، خاطرنشان کرد: دیر گچین یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران است و ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر باعث شده است آن را «مادر کاروانسراهای ایران» بنامند.

ارجمندی ادامه داد: این کاروانسرا در بخش مرکزی شهرستان قم، ۸۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قم و ۳۵ کیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قم با اشاره به وجه‌تسمیه این کاروانسرا تاکید کرد: این بنا را به دلیل داشتنِ گنبدی از جنس گچ دیر گچین نامیده‌اند، اما اکنون چنین گنبدی در بنا وجود ندارد.

مسیر کنونی دیر گچین که قسمتی راه باستانی قم به ری است، از داخل شهر قم و از محله دروازه ری آغاز می‌شده و بنایی باستانی در ورودی شهر در آن قرار داشته است. رونق تردد قم به تهران در دوران قاجاریه موجب می‌شود امین‌السطان، راه جدید شوسه قم به تهران را که منطبق بر بخشی از مسیر فعلی است، احداث کند. از آن زمان راه باستانی قم به ری که بخشی از جاده موسوم به دیر بوده و تا اصفهان امتداد داشته است، متروکه می‌شود.

این متروکه بودن تا یک دهه گذشته نیز ادامه داشت و بزرگ‌ترین کاروانسرای کشور با قدمت نزدیک به دو هزار سال تبدیل به محل اتراق گله‌های شتر شد تا اینکه یک دوره مرمت در این کاروانسرا آغاز و در دوره‌ای نیز برای بهره‌برداری به سرمایه‌گذار بخش خصوصی واگذار شد.

سال ۱۳۹۴ مدیرکل وقت میراث فرهنگی استان قم خبر از احیای کاروانسرای دیر گچین و الحاق ۲۰ هکتار از زمین‌های اطراف به این کاروانسرا می‌دهد، اما این رؤیا نیز ناتمام رها می‌شود.

این روزها اما کاروانسرای دیرگچین با همه الحاقات تاریخی‌اش، خالی و بدون کاربری مانده و درهایش به روی بازدیدکنندگان بسته است. احداث آزادراه قم گرمسار، رونق کویرگردی در این منطقه و شهرت آسمان مسحورکننده شب‌های دیر گچین نیز نتوانست از این مهجوریت بکاهد. حالا باید دید آیا با ثبت جهانی این اثر، دوران خلوتش به پایان خواهد رسید یا همچنان مهجور خواهد ماند.