تلنگر رفتاری چگونه شهرها را به سمت حمل‌ونقل سبز هدایت می‌کند؟

در عصر بحران‌های اقلیمی، ازدحام شهری و فشار بر زیرساخت‌های حمل‌ونقل، تغییر رفتارهای روزمره شهروندان به سمت گزینه‌های پایدار، به یکی از چالش‌های اصلی برنامه‌ریزان شهری تبدیل شده است. انتخاب‌های ساده‌ای همچون رانندگی، دوچرخه‌سواری یا استفاده از حمل‌ونقل عمومی، تأثیر مستقیمی بر سلامت عمومی، کیفیت هوا، میزان انتشار کربن و تراکم ترافیک دارند، اما تغییر این عادات، به‌ویژه در جوامعی که راحتی و سرعت اولویت دارد، کار آسانی نیست. علم رفتارشناسی و به‌ویژه تکنیک «تلنگر رفتاری (Nudging)»، به‌عنوان ابزاری مؤثر و غیرتحمیلی برای هدایت مردم به سمت انتخاب‌های پایدار، در حال گسترش است.

تلنگر رفتاری به مداخلاتی ظریف و مبتنی بر علم روان‌شناسی اطلاق می‌شود که بدون محدود کردن آزادی فردی، انتخاب‌های پایدار را آسان‌تر، جذاب‌تر و شهودی‌تر می‌سازد. برخلاف سیاست‌های سنتی حمل‌ونقل همچون ساخت خطوط تراموا، ایجاد مسیرهای دوچرخه یا اعمال عوارض ترافیکی که بر زیرساخت یا مقررات تمرکز دارند، تلنگر رفتاری به‌طور مستقیم بر ذهنیت و عادت‌های افراد اثر می‌گذارد. ابزارهایی همچون یادآورها، بازی‌وارسازی، گزینه‌های پیش‌فرض و اطلاعات شخصی‌سازی‌شده، می‌توانند نرخ پذیرش رفتارهای پایدار را به‌طور چشمگیری افزایش دهند.

مطالعات نشان داده‌اند که این نوع مداخلات، به‌ویژه زمانی که با زیرساخت مناسب ترکیب شوند، منجر به تغییرات سریع‌تر و پایدارتر در رفتارهای حمل‌ونقلی می‌شوند. به‌عنوان مثال، ارائه اطلاعات لحظه‌ای درباره میزان انتشار کربن هر گزینه حمل‌ونقل، یا تبدیل پیاده‌روی به یک رقابت اجتماعی، می‌تواند انگیزه‌های درونی افراد را فعال کند و انتخاب‌های روزمره را به نفع محیط‌زیست تغییر دهد.

نمونه‌های موفق در اروپا: از ایسلند تا ترکیه

در شهر آکوریری ایسلند، با وجود رایگان بودن اتوبوس‌های شهری، بسیاری از ساکنان همچنان ترجیح می‌دادند با خودروی شخصی رفت‌وآمد کنند. دلیل اصلی، تصور نادرست درباره ناکارآمدی حمل‌ونقل عمومی بود. در راستای تغییر الگوی سفر، طرح «برنامه‌های سریع برای حمل‌ونقل(RAPTOR)» از سوی جامعه نوآوری حمل‌ونقل شهری مؤسسه اروپایی نوآوری و فناوری و با همکاری استارت‌آپ «اینستنت سیستم» آغاز شد. این شرکت با ارائه یک اپلیکیشن جامع، تمام گزینه‌های حمل‌ونقل شهری از اتوبوس و دوچرخه تا خدمات اشتراک خودرو را در یک پلتفرم تلفیق کرد و میزان انتشار کربن هر گزینه را در مقایسه با خودروی شخصی نمایش داد.

پس از اجرای آزمایشی، شهرداری برنامه را در سطح شهر گسترش داد و اسکوترهای برقی را نیز به شبکه حمل‌ونقل اضافه کرد. اینستنت سیستم پیش‌بینی می‌کند که این مداخله منجر به کاهش ۱۰ درصدی استفاده از خودروهای شخصی و افزایش سهم حمل‌ونقل عمومی و فعال شود. این تغییر فقط از طریق اصلاح رفتار حاصل شده است.

در شهر هلسینگبورگ سوئد، با وجود زیرساخت دوچرخه‌سواری پیشرفته و مسیر ساحلی ۳۹۰ کیلومتری، تنها ۱۱ درصد سفرهای روزانه با دوچرخه انجام می‌شد. استارت‌آپ «تلنگر (Nudgd)» با حمایت جامعه نوآوری حمل‌ونقل شهری مؤسسه اروپایی نوآوری و فناوری، پروژه‌ای را در ۲۵ مدرسه محلی اجرا کرد که شامل ارسال پیام‌های شخصی‌سازی‌شده، مشاوره مسیر و پیگیری پیشرفت آنلاین بود. در طول پنج ماه، بیش از ۲۴۰۰ والدین و کارکنان مدارس به‌عنوان کاربران منحصربه‌فرد شناسایی شدند و داده‌ها نشان داد که کاربران این پلتفرم دو برابر بیشتر از دیگران به استفاده از حمل‌ونقل فعال روی آوردند. ۴۳ درصد از کاربران اعلام کردند که رفتارشان به‌طور ملموس تغییر کرده است.

در حال حاضر پروژه‌ای مشابه در شهر قونیه ترکیه در حال اجراست. پروژه «تلنگرهای هوشمند» با هدف ارتقای حمل‌ونقل پایدار و چندوجهی در قالب برنامه RAPTOR از سوی جامعه نوآوری حمل‌ونقل شهری مؤسسه اروپایی نوآوری و فناوری آغاز شده است. این پروژه با تمرکز بر کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و افزایش استفاده از حمل‌ونقل عمومی، دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی، از ابزارهای رفتارساز دیجیتال بهره می‌گیرد. تاکنون حدود ۱۰ هزار شهروند و کارمند شهرداری با این پلتفرم تعامل داشته‌اند و ۳۰ درصد از آن‌ها اعلام کرده‌اند که رفتار حمل‌ونقلی‌شان به سمت گزینه‌های پایدار تغییر کرده یا قصد تغییر دارند.

برنامه موفق دورهام برای کاهش سفرهای تک سرنشین با تأکیدی بر رفتارشناسی

در شهر دورهام ایالت کارولینای شمالی، طرحی نوآورانه با بهره‌گیری از اصول اقتصاد رفتاری توانسته است در مدت شش ماه، بیش از هزار و ۵۰۰ کارمند را به کاهش استفاده از خودروهای تک سرنشین تشویق کند. این تلاش‌ها با ارسال نقشه‌های شخصی‌سازی شده مسیرهای جایگزین و برگزاری قرعه‌کشی با جوایز نقدی برای مسافران اتوبوس همراه بوده و تاکنون سبب افزایش ۱۲ تا ۱۹ درصدی استفاده از حمل و نقل پایدار شده است.

در گزارشی جامع از برنامه تغییر رفتار سفرهای شهری در دورهام، استفاده از اقتصاد رفتاری و تکنیک‌های تشویق به‌عنوان روشی مؤثر جهت کاهش ترددهای تک سرنشین خودرو معرفی شده است. طی این برنامه، نقشه‌های ویژه‌ای همراه با مسیرهای دوچرخه، اتوبوس و پیاده‌روی به صورت شخصی‌سازی شده برای ۱۵۰۰ کارمند منطقه مرکزی شهر ارسال شد.

این نقشه‌ها که به شیوه‌ای جذاب طراحی شده بودند، مقایسه‌ای میان زمان سفر با خودرو و گزینه‌های جایگزین ارائه دادند و مزایایی نظیر صرفه‌جویی در مصرف بنزین و ارتقای سلامت جسمانی را یادآور شدند. همچنین، رویه‌ای اثرگذار با شعارهایی مانند «رانندگی در مرکز شهر مربوط به سال ۲۰۱۷ است» حس پیوستن به جمع افراد دوستدار محیط زیست را در شرکت‌کنندگان تقویت کرد.

از سوی دیگر، دولت محلی با راه‌اندازی قرعه‌کشی «GoDurham» برای مسافران اتوبوس، آنها را با جوایز نقدی ترغیب به استفاده بیشتر از این گزینه حمل و نقل عمومی نمود. این دو رویکرد همزمان، موجب شد تا تمایل کارکنان برای انتخاب روش‌های سبز حمل و نقل به میزان ۱۲ تا ۱۹ درصد افزایش یابد و ضمن کاهش استرس ناشی از رفت و آمدهای تک سرنشین، رضایت و خوشحالی شرکت‌کنندگان نیز بیشتر شود.

حصول این نتایج مثبت و چشمگیر، دورهام را به یکی از نمونه‌های شاخص در کاربرد سیاست‌های رفتاری برای تحقق اهداف توسعه پایدار شهری تبدیل کرده است. این موفقیت همچنین با اهدا جایزه یک میلیون دلاری از سوی بنیاد بلومبرگ مورد تجلیل قرار گرفت تا مسیر توسعه و ترویج الگوهای حمل و نقل پاک در این شهر هموارتر شود.

چالش گام‌ها در هفته حمل‌ونقل اروپا

چالش «گام‌ها» در هفته حمل‌ونقل اروپا ۲۰۲۵ که از ۱۶ تا ۲۲ سپتامبر برگزار می‌شود، نمونه‌ای دیگر از استفاده از تلنگر رفتاری برای ترویج پیاده‌روی روزانه است. این چالش از طریق اپلیکیشن Walk۱۵ اجرا می‌شود که با بهره‌گیری از اصول بازی‌وارسازی، کاربران را به رقابت و مشارکت اجتماعی تشویق می‌کند. کاربران با پیوستن به تیم شهر خود، قدم‌هایشان را ثبت می‌کنند، نشان افتخار دریافت می‌کنند و از مسیرهای پیاده‌روی با راهنمای صوتی بهره‌مند می‌شوند.

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اپلیکیشن، تبدیل هر کیلومتر پیاده‌روی به پنج درخت مجازی است که به‌صورت نمادین، مزایای زیست‌محیطی این رفتار را به تصویر می‌کشد، همچنین سیستم «کیف گام‌ها» به کاربران اجازه می‌دهد امتیازهای خود را به جوایز واقعی تبدیل کنند. در کمپین سال ۲۰۲۴ در لیتوانی، بیش از ۱۶۰ هزار نفر در این برنامه شرکت کردند و در مجموع ۴۵ میلیارد قدم ثبت شد. این دستاورد نشان‌دهنده قدرت انگیزش اجتماعی در تغییر رفتارهای حمل‌ونقلی است.

نقش شرکت‌ها و سیاست‌گذاری سازمانی در تغییر رفتار

در کنگره کنگره جهانی آینده حمل‌ونقل شهری ۲۰۲۵ که از ۴ تا ۶ نوامبر در بارسلونا برگزار می‌شود، پنلی با عنوان «فراتر از خودرو: وقتی حمل‌ونقل سبز انتخاب هوشمندانه است» به بررسی نقش تلنگر رفتاری در کنار شبکه‌های حمل‌ونقل یکپارچه و سیاست‌های سازمانی می‌پردازد. در این نشست، نمایندگانی از استارت‌آپ‌های فعال در این زمینه و سازمان‌های محلی حضور خواهند داشت تا درباره مطالعات اخیر در زمینه برنامه‌ریزی رفتاری و حمل‌ونقل پایدار گفت‌وگو کنند.

یکی از محورهای بحث، چگونگی استفاده شرکت‌ها از برنامه‌های حمل‌ونقل سازمانی برای کاهش سفرهای تک‌سرنشین با خودرو است. به‌عنوان مثال، ارائه اشتراک دوچرخه یا حمل‌ونقل عمومی به کارکنان، زمانی مؤثرتر خواهد بود که با تلنگرهای رفتاری همچون مشوق‌های دیجیتال، یادآورها یا رقابت‌های داخلی همراه شود. این ترکیب می‌تواند فرهنگ سازمانی را به‌سمت انتخاب‌های سبز سوق دهد.

ساختن فرهنگ انتخاب پایدار؛ فراتر از زیرساخت

تلنگر رفتاری شاید راه‌حل نهایی نباشد، اما مکملی قدرتمند برای زیرساخت و سیاست‌گذاری است. ساخت یک خط تراموا ظرفیت حمل‌ونقل پایدار را افزایش می‌دهد، اما تلنگر رفتاری تضمین می‌کند که مردم از آن استفاده کنند. ارائه برنامه‌های اشتراک دوچرخه از سوی شرکت‌ها مفید است، اما تلنگرها موجب می‌شوند کارکنان برای اولین بار آن را امتحان کنند. این رویکرد، به‌جای تحمیل، فرهنگ انتخاب آگاهانه را شکل می‌دهد که در آن دوچرخه‌سواری به محل کار، پیاده‌روی تا فروشگاه یا استفاده از حمل‌ونقل عمومی، به رفتارهای روزمره تبدیل می‌شوند.

علم رفتارشناسی و تلنگرهای رفتاری، ابزارهایی حیاتی در مسیر گذار به شهرهای پایدارتر، سالم‌تر و انسانی‌تر هستند. با ترکیب این رویکرد با نوآوری‌های بر پایه فناوری و سیاست‌های شهری، می‌توان آینده‌ای ساخت که در آن انتخاب‌های سبز، نه استثنا بلکه هنجار باشند.