سازمان سوئیسی iQAir گزارشی منتشر کرده است که بر اساس آن تنها هفت کشور از ۱۳۷ مورد مطالعه، محدودیت‌های کیفیت هوای تعیین‌شده توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) را رعایت می‌کنند و آلودگی هوا در سراسر جهان به‌استثنای استرالیا، استونی، فنلاند، گرنادا، ایسلند، موریس و نیوزلند به مسئله‌ای ویرانگر تبدیل شده است.

طبق دستورالعمل‌های WHO، حداقل مقدار قابل‌قبول برای کیفیت هوای بیرون بر اساس PM۲.۵ باید پنج میکروگرم بر مترمربع باشد. سطح مرجع قبلی در سال ۲۰۰۵ عدد ۱۰ میکروگرم بر متر مکعب تعیین شده بود که در سال ۲۰۲۱ به‌روزرسانی شد و حد استاندارد آن به نصف کاهش یافت.

PM۲.۵ و آثار آن بر سلامتی

ذرات و مواد شیمیایی خطرناک می‌توانند به اشکال مختلف و از منابع گوناگون در هوا معلق باشند، از گردوغبار صحرا و ذرات ناشی از جریان باد گرفته تا آتش‌سوزی‌ها، آتشفشان‌ها و حتی ذرات آئروسل دریا، همه می‌تواند باعث آلودگی هوا و در نتیجه بیمار شدن مردم شود.

زمانی که دانشمندان در مورد آلودگی هوا صحبت می‌کنند، به منابع و انواعی از آلودگی اشاره دارند که از فعالیت‌های انسانی ناشی می‌شود، موادی همچون دی‌اکسید گوگرد و سایر گازهای گلخانه‌ای نیروگاه‌ها، دی‌اکسید نیتروژن از اگزوز خودروها، ازن جو زمین و همچنین میکروذرات معلق که بسیار مهم هستند زیرا این مواد میکروسکوپی معلق هستند که می‌توانند از سیستم دفاعی تنفس انسان عبور کنند و اثرات حاد بر سلامت انسان بگذارند و حتی در طول زمان باعث بیماری‌های مزمن شوند که منجر به مرگ می‌شود.

هرچه ذرات کوچک‌تر باشند، نگران‌کننده‌تر هستند؛ ذرات معلق با قطر ۱۰ میکرومتر یا کمتر (باریک‌تر از موی انسان) به‌عنوان PM۱۰ شناخته می‌شوند و اغلب با گردوغبار جاده‌ها و فعالیت‌های ساختمانی مرتبط هستند، اما میکروذرات PM۲.۵ ذرات بسیار کوچک‌تر و با قطر ۲.۵ میکرومتر یا کمتر هستند که از سوزاندن ناشی می‌شوند، خواه سوزاندن ذغال‌سنگ در نیروگاه یا بنزین در اتومبیل باشد. میکروذرات با این اندازه کوچک، می‌توانند به عمق ریه‌ها و جریان خون نفوذ کنند و به مرور زمان بدن را ویران کنند.

رایج‌ترین منابع انسانی PM۲.۵ شامل سولفات‌ها، کربن سیاه (دوده)، نیترات‌ها و آمونیاک است که به‌طور عمده از موتورهای احتراق سوخت، فرایندهای صنعتی، تولید انرژی، احتراق ذغال سنگ و چوب، فعالیت‌های کشاورزی، آتش‌سوزی‌های بزرگ و کوچک، آلودگی هوا و پروژه‌های ساختمانی نشأت می‌گیرند. منابع طبیعی همچون گردوغبار، طوفان‌های شن و همچنین آتش‌سوزی‌های جنگلی نیز می‌توانند عامل انتشار PM۲.۵ باشند.

اگرچه منشأ این ذرات در مکان‌های خاصی است اما آنها هیچ مرزی نمی‌شناسند و بر کیفیت هوا و اکوسیستم کشورهای همسایه نیز تأثیر می‌گذارند. آلودگی هوا سلامت و رفاه افراد را به خطر می‌اندازد، به‌طور قابل‌توجهی بر تغییرات آب‌وهوایی تأثیر می‌گذارد، ایمنی مواد غذایی را تهدید می‌کند و هوای بعضی از شهرها را غیر قابل تنفس می‌کند.

ذرات آلاینده هوا عامل پیشرو در بیماری‌های قلبی، سکته مغزی، سرطان ریه و عفونت‌های تنفسی در سراسر جهان است و قرار گرفتن در معرض چنین آلودگی‌هایی ششمین عامل مرگ در سراسر جهان به شمار می‌آید، بر اساس داده‌های جهانی بیماری‌های گفته‌شده سالانه جان بیش از چهار میلیون نفر را در جهان می‌گیرد و با اضافه کردن آلاینده‌های خانگی ناشی از آتش‌سوزی در داخل خانه و سایر منابع احتراق، این آمار به هفت میلیون نفر در هر سال می‌رسد.

کیفیت هوا، یک مشکل جهانی

داده‌های سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد که ۹۹ درصد از جمعیت جهان هوایی با میزان آلودگی بیش از حد توصیه‌شده تنفس می‌کنند و کشورهای با درآمد پایین و متوسط، بیشتر در معرض کیفیت پایین هوا قرار دارند. با این وجود مناطق وسیعی در اتحادیه اروپا نیز به‌شدت در معرض ذرات مضر هستند، به‌طوری که ۹۶ درصد از مناطق شهری تحت تأثیر این آلاینده‌ها قرار گرفته است.

گزارش سال ۲۰۲۱ برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد نشان می‌دهد که نظارت بر کیفیت هوا در ۳۷ درصد از کشورها یک الزام قانونی نیست. این فعالیت‌ها و اندازه‌گیری‌های نظارتی با استفاده از حسگرهایی انجام می‌شوند که به‌طور خاص برای شناسایی آلاینده‌های مختلف طراحی شده‌اند. فناوری‌های دیگر عبارت است از لیزرهایی که چگالی ذرات را در یک متر مکعب هوا اسکن می‌کنند و تصاویر ماهواره‌ای که انرژی بازتاب‌شده یا ساطع‌شده از زمین را اندازه‌گیری می‌کند.

در سال ۲۰۲۳، آفریقا و آسیای مرکزی و جنوبی بالاترین میانگین سالانه غلظت PM۲.۵ را به نسبت جمعیتشان تجربه کردند. داده‌های کیفیت هوا در آفریقا به‌راحتی در دسترس نیست و تنها ۲۴ کشور از ۵۴ کشور آفریقایی داده‌های کافی را برای بررسی در گزارش ۲۰۲۳ داشتند و وضعیت ۳۰ کشور نامشخص است. در ادامه شهرهایی با بدترین کیفیت هوا در جهان بر اساس غلظت ذرات PM۲.۵ آورده شده است.

دهلی نو، هند

دهلی نو با غلظت میکروذرات ۹۲.۷، حدود ۳۳ میلیون نفر را در خود جای می‌دهد و نام آن در بیشتر رتبه‌بندی‌های مختلف شهرهایی با بدترین کیفیت هوا وجود دارد. بر اساس یک شاخص از مؤسسه سیاست انرژی در دانشگاه شیکاگو، کیفیت هوا در دهلی می‌تواند عمر ساکنان را ۱۱.۹ سال کوتاه کند. دولت دهلی نو یک طرح ضد آلودگی را در شهر اجرا کرده است اما به نظر می‌رسد که تاکنون تأثیر چندانی نداشته است.

داکا، بنگلادش

کیفیت هوای داکا در درجه نخست به دلیل ترافیک و پس از آن ساخت‌وساز و آلودگی صنعتی یکی از بدترین‌ها در جهان با غلظت میکروذرات ۸۰.۲ است. از زمان استقلال بنگلادش در سال ۱۹۷۱ پایتخت آن، داکا، به یکی از پرجمعیت‌ترین شهرهای جهان تبدیل شده است و ازدحام ترافیک ناشی از انبوه جمعیت یک مشکل جدی در این شهر به حساب می‌آید که با آجرکاری‌های زغال‌سنگ، آلودگی صنعتی و مه سمی کشورهای همسایه ترکیب شده است. ارتفاع کم این شهر میزان آسیب‌پذیری آن را در برابر تغییرات اقلیمی تشدید می‌کند.

اواگادوگو، بورکینافاسو

آلودگی هوا در بورکینافاسو ناشی از فعالیت در تمام بخش‌های اجتماعی و اقتصادی است اما به‌طور خاص، افزایش استفاده از زمین برای مقاصد کشاورزی، کاهش پوشش جنگلی و افزایش دامداری به‌طور قابل‌توجهی بر شدت آلودگی در پایتخت آن، شهر اواگادوگو می‌افزاید. غلظت PM۲.۵ در این شهر ۴۶.۶ گزارش شده است و دولت در تلاش است تا با ایجاد برنامه ملی سازگاری (NAP) به این سطح بالای آلودگی رسیدگی کند. این طرح که توسط صندوق آب‌وهوای سبز (GCF) تأمین مالی می‌شود و توسط مؤسسه رشد سبز جهانی (GGGI) اجرا می‌شود، شامل ابتکارات متعددی برای کاهش اثرات تغییرات آب‌وهوایی در کشور است.

دوشنبه، تاجیکستان

دوشنبه به‌دلیل صنعتی شدن و افزایش سریع شهرنشینی و همچنین مقررات زیست‌محیطی ناکافی، آلوده‌ترین شهر آسیای مرکزی است. غلظت PM۲.۵ در دوشنبه ۴۶ است زیرا با وجود تراکم جمعیت نسبتاً کم، با فعالیت‌های مخرب انسانی قابل‌توجهی مواجه است. محدودیت در تکنولوژی‌های موردنیاز برای اندازه‌گیری دقیق داده‌های کیفیت هوا در این شهر، اتخاذ تدابیر فوری و شدید را برای رسیدگی به مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی ضروری می‌کند.

بغداد، عراق

پایتخت عراق، بغداد، با غلظت میکروذرات ۴۵.۸ به‌دلیل مجموعه‌ای از عوامل به آلوده‌ترین شهر عربی معروف شده است، اقتصاد آن به‌شدت بر پایه هیدروکربن‌ها است و تغییرات اقلیمی شدید منجر به پیدایش و تشدید طوفان‌های گردوغبار در این شهر می‌شود و درنتیجه بیماری‌های تنفسی را افزایش می‌دهد. چندین دهه جنگ و درگیری در این منطقه به زیرساخت‌های انرژی آسیب جدی وارد کرده است، شهروندان به‌طور فزاینده‌ای برای برق از ژنراتورهای دیزلی استفاده می‌کنند که میزان آلودگی آنها بسیار زیاد است و منظره شهر را با دود غلیظ سیاه پر می‌کند.

ابوجا، نیجریه

دلیل عمده کیفیت پایین هوا در این شهر استفاده از وسایل نقلیه شخصی است، زیرا نیجریه میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای وسایل نقلیه را بررسی و تنظیم نمی‌کند. بیش از ۸۰ درصد از خودروهای موجود در جاده‌های ابوجا بالای ۱۰ سال عمر دارند و با بنزین کار می‌کنند و همین موضوع غلظت PM۲.۵ را در ابوجا به ۴۵.۵ رسانده است. تا دسامبر ۲۰۱۶ هیچ محدودیتی برای سن خودروهای وارداتی در نیجریه وجود نداشت و این امر باعث شده بود که بسیاری از خودروهای قدیمی مقادیر زیادی دود در جاده‌ها منتشر کنند. در حال حاضر ممنوعیتی برای واردات خودروهای قدیمی‌تر از ۱۵ سال اعمال می‌شود.

جاکارتا، اندونزی

جاکارتا با غلظت میکروذرات ۴۳.۸ با منابع متعددی از آلودگی هوا مواجه است، دمای هوای بسیار بالا و کمبود بارندگی در فصول خشک به‌طور قابل‌توجهی کیفیت هوا را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، روزانه ۱۰ میلیون مسافر از شهرهای اطراف به پایتخت سفر می‌کنند. بر اساس گزارش آژانس محیط‌زیست شهر، بخش حمل‌ونقل به‌طور قابل‌توجهی به کیفیت پایین هوا دامن می‌زند و ۶۷ درصد از انتشار میکرو ذرات PM۲.۵ و ۵۸ درصد از انتشار PM۱۰ و همچنین ۸۴ درصد از انتشار کربن سیاه را تشکیل می‌دهد.