سرطانی به جان تاریخ فارس

فاطمه مقدم/ تخت جمشید بخش اعظمی از ابهت خود را از نقش برجسته هایی دارد که با جزئیات دقیق خود سندی زیبا از تاریخ ایران است؛ نظیر کتیبه داریوش بزرگ بر دیوار جبهه جنوبی تخت جمشید که آشکارا گواهی می‌دهد در این مکان هیچ بنایی از قبل وجود نداشته‌است. اهمیت این نقش برجسته ها بر همگان روشن است اینکه اگر این کتیبه ها و نقش و نگارها از بین بروند دیگر تخت جمشید ابهت سابق را نخواهد داشت.

گلسنگ‌، یکی از مهم ترین آفتی است که در سال‌های اخیر به جان نقش و نگارهای این بنای سنگی بازمانده از گذشته‌ تاریخ و تمدن بشری افتاده است؛ آفتی که چون خوره نقش‌برجسته‌ها را می‌خورد تا این میراث جهانی فارس را از شکوه و عظمت بیندازد. گلسنگ ها همچنین به دلیل اینکه در ساختار درونی کتیبه نفوذ می کنند و ریشه آن ها در خود سنگ است می توانند باعث ترک خوردگی و در نهایت از بین رفتن نقش برجسته و حتی کل اثر شود. بحران هجوم «گلسنگ» با رویش توقف ناپذیر بر تن نقش برجسته ها چندین سال است که آغاز شده و با روش های موقتی توسط کارشناسان کنترل شده است . از سال 97 طرحی جدید برای کنترل و مهار رشد گلسنگ ها در تخت جمشید در دستور کار قرار گرفت اما به گفته محمد سهرابی،‏ مجری طرح اطلس گلسنگ‌های میراث جهانی تخت جمشید و پاسارگاد در آذرماه سال گذشته ‏از شروع کرونا تحقیقات گلسنگ شناسی در مجموعه جهانی تخت جمشید به دلیل عدم تخصیص اعتبار ‏مطالعاتی به طور کامل کار ‏تعطیل شده و هیچ‌گونه اقدام عملی در این مدت انجام نشده است‎.‎

سهرابی عوارض ناشی از فعالیت طرح اوره و آمونیاک پتروشیمی شهدای مرودشت - شیراز و افزایش بی رویه کودهای شیمیایی ‏در زمین‌های کشاورزی اطراف این مجموعه میراث جهانی را یکی از دلایل علمی تسریع رشد گلسنگ‌ها در تخت جمشید خوانده ‏بود. ‏

 حال پس از گذشت یک سال از اعلام توقف بودجه مطالعاتی و مشکلاتی که بر سر راه تامین اعتبار هزینه‌های نگهداری از این مجموعه مهم جهانی وجود دارد با معاون میراث اداره کل میراث، گردشگری و صنایع دستی فارس در این زمینه گفت و گو کردیم.

سرپرست معاونت میراث فرهنگی با اشاره به سابقه نزدیک به بیست ساله تحقیقات گلسنگ شناسی گفت: از سال 1382 مطالعات میدانی بر روی نقش برجسته هایی محوطه میراث جهانی تخت جمشید که درگیر تهدید طبیعی گلسنگ بوده اند، بطور ویژه آغاز شده است. با توجه به اظهارات کارشناس گلسنگ است، البته محوطه جهانی تخت جمشید در زمینه مرمت و حفظ نقوش همچنان نیازمند مطالعات ‏‏گسترده است.‏

علی اکبر صادقی با تاکید بر اهمیت رفع گلسنگ های مخرب شناسایی شده بر روی برخی نقوش که درجه تخریب آن ها خطرناک است و در محو کردن نقوش و کتیبه‌های این بنای عظیم ‏جهانی نقش تأثیرگذاری دارند، افزود: برخی از گلسنگ های شناسایی شده به سبب شدت توان تخریبی شان نیازمند مرمت و استحکام بخشی اضطراری هستند از این رو تخصیص اعتبارات مطالعاتی برای محوطه تخت جمشید به صورت مستمر و هدفمند در نظر گرفته شود و در مرحله بعد آنچه حائز اهمیت بوده، داشتن چارچوبی فنی و تخصصی برای تخصیص اعتبارات و بودجه های مطالعاتی، علمی و پژوهشی است که نتایج تحقیق، قابلیت اجرایی و انجام اقدامات بازدارنده، پیشگیرانه از هر گونه تهدیدزدایی باشد.

صادقی در پاسخ به این سوال که پس از چهار سال از به کارگیری روش‌های نوین مهار گلسنگ در تخت جمشید از سوی کارشناسان شناسایی ‏عملیات از بین بردن این گلسنگ‌ها در تخت جمشید با روش‌های ‏جدید چه مراحلی را می گذراند؟ اظهار داشت: در امر پاکسازی و برطرف کردن گلسنگ ها، به عنوان نمونه موردی در سال 98 در بخشی از دیواره شمالی صفه اقداماتی جهت مهار گلسنگ به روش نوین اجرا گردید. در اقدام حفاظتی فوق که به عنوان پایلوت انجام پذیرفت، شیوه شوک حرارتی از سوی کارشناسان پایگاه تخت جمشید مورد استفاده قرار گرفت که این روش همچنان مورد توجه است. در روش نوین شوک حرارتی مزایایی همچون متلاشی کردن ریشه های گل سنگ به صورت عمقی تر دارد که بر رفع گلسنگ اثری ماندگار به جا می گذارد البته تنها عیب این شیوه محدودیت زمانی اجرا است چرا که فقط در دو ماه گرم سال (بازه زمانی پانزدهم تیر تا پانزدهم مرداد) این نوع شیوه پاکسازی قابلیت اجرایی دارد. این روش در حال حاضر با توجه به تحقیقات پژوهشی صورت گرفته، جایگزین مناسب گل سنگ زدایی به روش محلول های شیمیایی بوده چرا که آسیب کمتری بر روی آثار خواهد داشت؛ اما علی رغم مزایای روش مذکور، نمی توان این روش را قطعی ترین راه نجات نقوش و آثار برای ایمن ماندن از تخریب ناشی از گلسنگ ها دانست.

وی در پاسخ به این سوال که آیا اختصاص ‏بودجه های مطالعاتی تخت جمشید که مدتی متوقف شده بودند (آذر ماه پارسال) دوباره از سرگرفته شده است، اظهار داشت:‏ اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با پیگیری پایگاه پژوهشی جهانی تخت جمشید در راستای وظیفه ذاتی خود پیگیر تامین اعتبار مورد نیاز بوده تا پروژه روند مطالعاتی خود را دنبال کند و طی دو سال اخیر نیز پایش اقدامات گل سنگ زدایی با روش نوین مهار گلسنگ از سوی کارشناسان مرمت در محوطه انجام می شده است. اما اهمیت انجام مطالعات پژوهشی، تکمیلی و تحلیلی حاصل از مطالعات قبلی برای دستیابی به روش های جدیدتر و اثرگذارتر ضروری و مستلزم بودجه های مطالعاتی با چارچوبی فنی و تخصصی است تا نتایج تحقیق، قابلیت اجرائی و بازدارنده و پیشگیرانه داشته باشد.

گفتنی است محمد سهرابی مجری طرح اطلس گلسنگ‌های میراث جهانی تخت جمشید و پاسارگاد سال گذشته عواقب سنگین توجه به این پدیده طبیعی فرسودگی زیستی را گوشزد کرده و گفته بود اگر وزارت میراث فرهنگی برای شروع فاز دوم این تحقیقات اعتبار لازم را تخصیص دهد به طور حتم نتایج خوبی حاصل خواهد شد. بدون تکمیل فاز دوم طرح گلسنگ‌های تخت جمشید، امکان اجرای مراحل گلسنگ زدایی در سطوح تاریخی وجود ندارد. حال آنکه از این پاسخ میراث برای ما درست روشن نشد که آیا بودجه تکمیل فاز دو مطالعات که سال گذشته حدود 600 میلیون تومان برآورد شده بود به بخش پژوهش این سایت تاریخی تعلق یافته یا اینکه صرفا برای تهیه بودجه «اقدام» شده است.