راهبردهای طراحی شهری برای ارتقاء شادابی و سرزندگی در زندگی روزمره
تفریح در بسیاری از شهرهای پیشروی جهان، امری جدا از زندگی روزمره نیست و در دل فعالیت‌های عادی شهروندان جریان یافته است. نمونه‌های موفق راهبردهای شهری در سراسر جهان با تلفیق حمل‌ونقل، آرامش و تعامل اجتماعی، کیفیت زندگی را در بستر حرکت روزانه ارتقا داده‌اند.
Admin1
در دهه‌های اخیر، مفهوم تفریح شهری از قالب سنتی خود خارج شده و به بخشی از جریان روزانه زندگی شهروندان تبدیل شده است. این تحول، حاصل تلفیق سیاست‌های سلامت عمومی، طراحی انسان‌محور و راهبردهای پایداری شهری است که به‌جای تفریح‌های جداگانه، به دنبال ادغام لحظات نشاط‌آور در مسیرهای رفت‌وآمد، محیط کار و تعاملات روزمره شهروندان است.
شهرهای پیشرو در این زمینه تلاش می‌کنند تا تجربه‌های تفریحی را از قالب فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده و مناسبتی خارج و در تار و پود زندگی روزمره شهروندان وارد کنند. این شهرها با بهره‌گیری خلاقانه از منابع طبیعی، مسیرهای حمل‌ونقل و فضاهای عمومی، شرایطی فراهم می‌کنند که شهروندان بتوانند حین انجام امور روزانه، لحظاتی از آرامش، لذت و تعامل اجتماعی را تجربه کنند.
این رویکرد نه‌تنها به ارتقای سلامت روان و جسم کمک می‌کند، بلکه موجب افزایش حس تعلق به شهر، کاهش فشارهای محیطی و تقویت پیوند انسان با محیط شهری می‌شود. نمونه‌های موفق طراحی شهری در هلند، آلمان، اسپانیا و سوییس نشان می‌دهند چگونه می‌توان با بهره‌گیری از منابع طبیعی و زیرساخت‌های شهری، تجربه‌ای تفریحی، آرامش‌بخش و اجتماعی را در دل فعالیت‌های روزانه گنجاند.
آرامش در مسیر بازگشت؛ قایق‌سواری عصرگاهی در سوییس برای کارمندان
بعضی شهرهای سوئیس همچون برن، زوریخ و لوسرن با بهره‌گیری از منابع طبیعی آبی خود و با هدف ارتقای کیفیت زندگی شهروندان، طرحی نوآورانه را در حوزه حمل‌ونقل و تفریح شهری به اجرا گذاشته‌اند. این طرح به‌گونه‌ای طراحی شده است که کارمندان بتوانند عصرها پس از پایان ساعات کاری، به‌صورت رایگان یا با تخفیف ویژه از قایق‌های شهری استفاده کنند. این قایق‌ها در مسیرهای مشخصی همچون رودخانه آر در برن یا دریاچه زوریخ حرکت می‌کنند و با عبور از مناظر طبیعی و شهری، تجربه‌ای متفاوت از بازگشت به خانه را رقم می‌زنند.
این طرح که با همکاری شهرداری‌ها و شرکت‌های حمل‌ونقل آبی طراحی و اجرا شده، مسیرهای آبی موجود در شهر را نه‌تنها به‌عنوان راه‌های جابه‌جایی، بلکه به‌عنوان بستری برای تجربه‌ای آرامش‌بخش، اجتماعی و تفریحی در پایان روز کاری تبدیل کرده است. اجرای این طرح با رویکردی انسان‌محور و در چهارچوب سیاست‌های شهری پایدار صورت می‌گیرد و تلاش دارد تا مرز میان حمل‌ونقل عمومی و تفریح روزمره را از میان بردارد.
مسیرهای آبی مورد استفاده در این طرح بین دو تا پنج کیلومتر طول دارند و زمان سفر بسته به شرایط آب و مسیر انتخابی، بین ۱۵ تا ۳۰ دقیقه متغیر است. قایق‌ها با ظرفیت محدود و بیشتر با انرژی الکتریکی یا هیبریدی حرکت می‌کنند تا با اهداف زیست‌محیطی شهر هم‌راستا باشند. ایستگاه‌های سوار و پیاده شدن در نزدیکی مراکز اداری، ایستگاه‌های قطار و محله‌های مسکونی طراحی شده‌اند تا دسترسی آسان برای کاربران فراهم شود. سیستم رزرو از طریق اپلیکیشن شهری یا کارت شهروندی انجام می‌شود. در بعضی موارد، شرکت‌های خصوصی نیز بخشی از هزینه‌ها را برای کارکنان خود تقبل می‌کنند.
برای مثال شرکت‌های بزرگ فعال در حوزه فناوری و خدمات مالی از جمله شرکت بیمه سوییس ری و شرکت سوییس گوگل، در چهارچوب برنامه‌های رفاهی خود، هزینه استفاده از قایق‌های شهری را برای کارکنانشان پوشش می‌دهند. این حمایت در قالب اعتبار ماهانه یا دسترسی رایگان از طریق کارت‌های شناسایی شرکتی انجام می‌شود و بخشی از سیاست‌های منابع انسانی برای ارتقای سلامت روانی، کاهش استرس پس از کار و تشویق به استفاده از حمل‌ونقل پایدار است.
در بعضی موارد، این شرکت‌ها با شهرداری همکاری می‌کنند تا ایستگاه‌های اختصاصی یا زمان‌بندی ویژه برای کارکنان خود در مسیرهای آبی تعریف کنند. چنین مشارکت‌هایی نه‌تنها به افزایش استفاده از این سرویس منجر شده، بلکه به تقویت برند کارفرما به‌عنوان سازمانی حامی رفاه کارکنان نیز کمک کرده است. این مدل مشارکت عمومی-خصوصی، نمونه‌ای موفق از هم‌افزایی میان سیاست‌های شهری و راهبردهای منابع انسانی در شرکت‌های بزرگ است.
این طرح که به‌طور معمول در فصل‌های گرم سال از ماه مه تا سپتامبر اجرا می‌شود، علاوه‌بر اینکه به کاهش استفاده از خودروهای شخصی در ساعات اوج کمک می‌کند، به‌عنوان بخشی از سیاست‌های ارتقای سلامت روانی و اجتماعی شهروندان نیز شناخته می‌شود. در بعضی شهرها این تجربه به‌عنوان بخشی از برند شهری معرفی شده و در جذب گردشگران نیز نقش داشته است.
نظرسنجی شهرداری زوریخ در سال ۲۰۲۴ نشان داد که بیش از ۶۵ درصد از کاربران این سرویس، آن را به‌عنوان بخشی از «زمان بازیابی انرژی» خود در پایان روز کاری توصیف کرده‌اند. در شهر برن، این طرح موجب کاهش ۱۲ درصدی استفاده از خودرو در مسیرهای کاری عصرگاهی شده است. در لوسرن، بعضی شرکت‌ها این سرویس را به‌عنوان مزیت رفاهی برای کارکنان خود معرفی کرده‌اند.
مسیرهایی برای حرکت و مکث در هلند
هلند با بیش از ۳۵ هزار کیلومتر مسیر دوچرخه‌سواری، یکی از پیشرفته‌ترین کشورها در زمینه حمل‌ونقل غیرموتوری است. در شهرهایی همچون اوترخت، آمستردام و گرونینگن، مسیرهایی طراحی شده‌اند که فراتر از عملکرد حمل‌ونقل، تجربه‌ای تفریحی، فرهنگی و اجتماعی ارائه می‌دهند. این مسیرها با عناصر تعاملی همچون نیمکت‌های هوشمند، ایستگاه‌های موسیقی، کتابخانه‌های کوچک، باغچه‌های شهری و نقاطی برای بازی‌های گروهی تجهیز شده‌اند.
یکی از نمونه‌های برجسته این نوع طراحی در شهر اوترخت دیده می‌شود که مسیر دوچرخه‌سواری معروف به سینگل‌پارک حلقه‌ای سبز در اطراف مرکز شهر ایجاد کرده و با ترکیب فضای سبز، آثار هنری شهری و امکانات تعاملی، تجربه‌ای فراتر از جابه‌جایی را برای دوچرخه‌سواران فراهم کرده است. در طول این مسیر، نیمکت‌هایی با طراحی ارگونومیک و مجهز به پنل‌های خورشیدی نصب شده است که امکان شارژ تلفن همراه را فراهم می‌کنند، همچنین ایستگاه‌های کوچک موسیقی با هدف ایجاد فضای شنیداری دلپذیر در نقاط توقف مسیر تعبیه شده‌اند که شهروندان می‌توانند با استفاده از اپلیکیشن محلی، موسیقی دلخواه خود را برای پخش درخواست کنند.
در آمستردام نیز مسیرهایی همچون مسیر حلقه‌ای فوندل‌پارک با کتابخانه‌های کوچک کنار مسیر، فضای بازی برای کودکان و باغچه‌های مشارکتی، دوچرخه‌سواری را به تجربه‌ای خانوادگی و فرهنگی تبدیل کرده‌اند. در بعضی نقاط این مسیر، دیوارهای گرافیتی با مشارکت هنرمندان محلی طراحی شده‌اند که نه‌تنها جلوه بصری مسیر را ارتقا داده‌اند، بلکه به‌عنوان بستر گفت‌وگوهای اجتماعی و فرهنگی نیز عمل می‌کنند. این مسیرها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که شهروندان را به توقف، تعامل و لذت‌بردن از فضای شهری تشویق کنند.
در گرونینگن، مسیرهای دوچرخه‌سواری با ایستگاه‌های تعاملی مجهز به نمایشگرهای اطلاعات شهری، نقشه‌های تعاملی و بازی‌های دیجیتال برای کودکان همراه شده‌اند. این مسیرها به‌ویژه در اطراف دانشگاه و مراکز فرهنگی شهر، نقش مهمی در پیوند میان حمل‌ونقل، آموزش و تفریح ایفا می‌کنند. چنین طراحی‌هایی نشان می‌دهند که مسیرهای دوچرخه‌سواری در هلند، فقط زیرساخت‌های حمل‌ونقل نیستند، بلکه بخشی از چشم‌انداز فرهنگی و اجتماعی شهر محسوب می‌شوند.
بعضی مسیرها با نورپردازی هنری شبانه، نقاشی‌های دیواری و مجسمه‌های شهری تزئین شده‌اند که تجربه عبور از آن‌ها را به یک رویداد فرهنگی تبدیل می‌کند. یکی از نمونه‌های شاخص این نوع طراحی در شهر آمستردام، مسیر دوچرخه‌سواری فوندل‌پارک است. در این مسیر، نورپردازی هنری شبانه با الهام از نقوش سنتی هلندی و فرم‌های مدرن، فضای عبور را به یک تجربه بصری تبدیل کرده است.
در بخش‌هایی از مسیر، مجسمه‌هایی از هنرمندان معاصر هلندی نصب شده است که با نورهای رنگی در شب جان می‌گیرند و به‌نوعی روایت‌گر هویت فرهنگی شهر هستند. این آثار نه‌تنها جنبه تزئینی دارند، بلکه به‌عنوان نقاط توقف و تعامل نیز عمل می‌کنند تا شهروندان لحظه‌ای مکث کنند، عکس بگیرند و درباره اثر گفت‌وگو کنند.
در شهر اوترخت نیز مسیر حلقه‌ای سینگل‌پارک با نقاشی‌های دیواری بزرگ که توسط هنرمندان محلی اجرا شده‌اند، فضای عبور را به یک گالری شهری تبدیل کرده است. این نقاشی‌ها مضامین اجتماعی، زیست‌محیطی و تاریخی دارند و در کنار نورپردازی‌های خلاقانه، مسیر را در شب به یک رویداد فرهنگی زنده تبدیل می‌کنند. در بعضی نقاط، نورها به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که با حرکت دوچرخه‌سواران تغییر رنگ می‌دهند و حس مشارکت فعال در فضای شهری را تقویت می‌کنند.
هدف اصلی این طرح‌ها، تبدیل مسیرهای عملکردی به فضاهای چندمنظوره است که حمل‌ونقل، تفریح، تعامل اجتماعی و زیبایی‌شناسی شهری هم‌زمان حضور دارند. مسیرها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که برای کودکان، سالمندان و افراد کم‌توان نیز قابل استفاده باشند. ایستگاه‌های توقف با وای‌فای رایگان، شارژر تلفن همراه و دستگاه‌های آب‌سردکن، امکان مکث و تعامل را در طول مسیر فراهم می‌کنند. این مسیرها فقط برای رفت‌وآمد روزانه طراحی نشده‌اند، بلکه شهروندان را تشویق می‌کنند تا در مسیر خود توقف کنند، با دیگر اعضای جامعه خود تعامل داشته باشند و از فضای شهری لذت ببرند.
مطالعات شهری در هلند نشان داده‌اند که مسیرهای تفریحی دوچرخه‌سواری موجب افزایش ۲۵ درصدی در استفاده روزانه از دوچرخه، کاهش ۱۸ درصدی در استفاده از خودروهای شخصی و افزایش قابل‌توجهی در رضایت شهروندی نسبت به فضای شهری شده‌اند. در اوترخت، استفاده روزانه از دوچرخه پس از اجرای مسیرهای تعاملی به‌طور چشم‌گیری افزایش پیدا کرده است. در آمستردام، میزان رضایت شهروندی از فضای شهری در مناطق دارای مسیرهای تفریحی، ۱۸ درصد بالاتر از میانگین شهر گزارش شده است. در گرونینگن نیز مسیرهای تفریحی موجب کاهش ۲۰ درصدی استفاده از خودرو در مسیرهای کوتاه شده‌اند.
یکی دیگر از نمونه‌های موفق رویکرد شادی‌سازی تردد شهروندان، پروژه‌های «قابل بازی در شهر» است که در کلانشهرهایی نظیر کپنهاگ، آمستردام و سان‌فرانسیسکو اجرا شده‌اند. در این پروژه‌ها، خیابان‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که با فشردن هر قدم بر روی صفحه‌ها یا کاشی‌های تعبیه‌شده، صداهای موسیقایی یا روشنایی‌های تعاملی فعال می‌شوند. نتایج این فعالیت‌ها تنها محدود به سرگرمی نیست بلکه باعث افزایش سطح تحرک فیزیکی شهروندان، بهبود روحیه و ایجاد حس تعلق اجتماعی می‌شود. این فضاها برخلاف تصورات اولیه، مانعی برای عبور و مرور روزانه نیستند و جریان پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری به شکلی روان و طبیعی در آن حفظ می‌شود.
جذابیت این پروژه‌ها در ایجاد تجربه‌ای نوآورانه از حرکت در شهر است که به جای یکنواختی و بی‌رمقی، انرژی و هیجان را با یکدیگر درهم می‌آمیزد. نمونه‌ای ملموس از چنین طراحی‌هایی، پروژه «پله‌های پیانویی» است که توسط شرکت فولکس‌واگن در شهرهای مختلفی مانند استکهلم اجرا شده است. در این پروژه، پله‌های عادی شهر به صفحه‌های بزرگ صفحه کلید پیانو تبدیل شده‌اند که هر بار قدم گذاشتن روی آن‌ها، نتی از موسیقی تولید می‌کند. این اقدام ساده اما هوشمندانه، شهروندان را تشویق کرد تا به جای استفاده از آسانسور، پله‌ها را انتخاب کنند و با حرکتی بازی‌وار به سلامت جسم و شادی ذهن خود بیفزایند.
اجرای چنین پروژه‌هایی نیازمند توجه دقیق به انتخاب مکان‌هایی با ترافیک کم یا خیابان‌های ویژه پیاده‌روی است تا ضمن حفظ امنیت، امکان بازی و تعامل در عین جریان عبور و مرور فراهم شود. همچنین مشارکت جامعه محلی در طراحی بخش‌های بازی و امکانات جدید، کلید موفقیت این پروژه‌ها است تا بتواند نیازها و سلایق واقعی ساکنان را منعکس کند. در کنار این، نکته‌ای که نباید از نظر دور داشت، دوام و نگهداری این تجهیزات بازی در فضای باز و تضمین دسترسی همه اقشار، از جمله افراد دارای معلولیت، به آن‌هاست.
