مدرسه شوکتیه یا مدرسه شوکتی از بناهای تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است که سومین مدرسه ایرانی به شیوه جدید پس از مکتب ‌خانه‌ های سنتی است.

پس از مدرسه عالی دارلفنون و پس از مدرسه ابتدائی رشدیه تبریز، مدرسه شوکتیه بیرجند سومین مدرسه از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می‌ شود.

این بنا ابتدا در سال ۱۳۱۲ هجری قمری ( ۱۲۶۹ هجری شمسی ) تحت عنوان حسینیه شوکتیه توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم) ساخته شد و در ماه ذی الحجه سال ۱۳۲۶ هجری قمری برابر با ۱۲۸۲ هجری شمسی به مدرسه تبدیل شد.

بنای این مدرسه از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی، هشتی، دهلیز ها، ایوان، حجره ‌های اطراف صحن، شاه‌ نشین و حمام تشکیل شده ‌است.

مدرسه شوکتیه در سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۳۷۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

ساختمان مدرسه شوکتیه از محل موقوفات امیر اسماعیل خان معروف به شوکت الملک اول توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم)، پدر اسدالله علم، در سال ۱۳۰۸ه‍.ق به ‌دست استادان و معماران یزدی شروع و در سال ۱۳۱۲ه‍.ق بنای آن به پایان رسید.

این بنا طی چهار سال از ۱۳۰۸ه‍.ق تا ۱۳۱۲ ه‍.ق (۱۲۶۹ ه‍. ش) تحت عنوان حسینیه شوکتیه توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم) ساخته شد و در ماه ذی الحجه سال ۱۳۲۶ هجری قمری برابر با ۱۲۸۲ هجری شمسی به مدرسه تبدیل شده‌ است.

پس از مدرسه عالی دارلفنون و پس از مدرسه ابتدائی رشدیه تبریز، مدرسه شوکتیه بیرجند سومین مدرسه از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می ‌شود که به دنبال آن دبیرستان شوکتیه و مدارس دشت بیاض نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی افتتاح گردید.

همزمان با انقلاب مشروطیت امیر اسماعیل خان شوکت الملک که فرزندی نداشت یک سوم اموال خود را وقف امور خیریه کرد و تولیت آن را به برادر کوچک خود محمد ابراهیم خان واگذار نمود.

محمد ابراهیم خان علم معروف به شوکت ‌الملک دوم بعد از سفر به تهران و دریافت مقام حکمرانی و امارت قاینات در صدد برآمد موقوفه مذکور را در جهت ایجاد فضای آموزشی مصرف کند. شوکت ‌الملک تحت تأثیر اقدام امیرکبیر در تأسیس مدرسه دارالفنون در صدد برآمد مدرسه مشابهی را در بیرجند تأسیس نماید. او در سال ۱۳۲۵ ه‍.ق مطابق با ۱۲۸۵ خورشیدی در محل حسینیه شوکتیه که توسط برادرش در سال (۱۳۱۲ه‍. ق) ساخته شده بود اقدام به تأسیس مدرسه شوکتیه نمود.

محمد امیر خان برای تشویق افراد به تحصیل در این مدرسه برای محصلین بی ‌بضاعت و خانواده آنها کمک ‌های نقدی و جنسی مؤثری درنظر می ‌گرفت. همچنین آیت ‌الله شیخ هادی هادوی که از علمای طراز اول آن زمان بود با اعزام تنها پسر خود به این مدرسه در ذهن و فکر مردم اثری عمیق بر جای گذاشت و کار مدرسه رونق یافت. این در حالی بود که پیش از تأسیس مدارس به سبک جدید، تعلیم و تربیت به عهده مکتب خانه‌ ها بود که توسط روحانیون اداره می شد.

مدرسه شوکتیه ابتدا مدرسه ابتدائی بود و پس از مدتی دبیرستان شوکتیه نیز به آن افزوده شد. حقوق معلمین این مدارس نیز از بودجه حکومتی سالانه به صورت نقدی و جنسی پرداخت می گردید.

در سال ۱۳۰۱ خورشیدی مدرسه نسوان امارت قلعه افتتاح شد و سپس در سال ۱۳۰۳ در دوره دوم دبیرستان دانش‌آموز پذیرفت. شوکت الملک دوم و همچنین روحانی خوشنام محلی شیخ محمد موحد برای تشویق مردم و جذب بیشتر دانش ‌آموزان، دختران خود را به این مدارس فرستادند. در سال ۱۳۰۱ به منظور تصریح در دخترانه و پسرانه بودن، مدارس پسرانه به شوکتی و دخترانه به شوکتیه نامگذاری شد. همچنین دبیرستان پسرانه شوکتی در سال ۱۳۰۳ خورشیدی از دبستان جدا شد.

مشخصات معماری

مدرسه شوکتیه به سبک معماری کویری ایران به صورت چهار فصل ساخته شده که از یک فضای مرکزی به ‌صورت حیاط و بخشی پیوسته دور تا دور آن تشکیل شده ‌است. حیاط بخش عمده ‌ای از بنا را دربر می ‌گیرد که با آجر فرش شده ‌است و در میان آن حوضی قرار دارد که در میان آن سکویی به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی‌ متر قرار دارد. سردر ورودی بنا با طاق جناقی دارای تزئینات مقرنس است.

این بنا تک ایوانی بوده و ایوانی بلند و باشکوه دارد. ساختمان از اجزا و عناصر معماری ایرانی از قبیل ورودی، هشتی، دهلیزها، ایوان، حجره ‌های اطراف حیاط، شاه ‌نشین و حمام تشکیل یافته ‌است. این بنا در کوچه ‌ای با شیب نسبتاً زیاد واقع گردیده که از سطح خیابان پایین ‌تر است و دارای دو ورودی است که یکی در ضلع جنوبی و دیگری در ضلع غربی بنا واقع شده است. ورودی‌ های بنا در پایین ‌ترین قسمت بنا قرار دارند.

بنای مدرسه شوکتیه با بهره ‌گیری از حیاط مرکزی به بهترین نتایج از نظر تنظیم عملکرد و فراهم آوردن شرایط محیطی متعادل دست یافته ‌است. این بنا یک کلاه فرنگی زیبا در میان گنبد تالار شوکتیه دارد که با رسمی ‌بندی زیبایی تزئین شده ‌است. همچنین مقرنس‌ ها گچبری ‌ها و آجرکاری ‌هایی بسیار زیبا در این بنا به چشم می ‌خورد.

مدرسه شوکتیه نه تنها بزرگترین حسنیه و تکیه بیرجند بوده بلکه از شاهکارهای معماری زمان خود به شمار می آید. بدون تردید نظیر آن را در کمتر شهری می توان یافت.

در حال حاضر از مدرسه شوکتیه به عنوان حسینیه و جهت برگزاری مراسم مذهبی در ماههای محرم، صفر و اعیاد استفاده می ‌شود. زیارت عاشورا، تعزیه و نمایش از دیگر برنامه‌ هایی است که در این مکان برگزار می گردد.