با رشد سریع شهرنشینی و افزایش جمعیت در مناطق شهری، نیاز به برنامه‌ریزی شهری فراگیر و جامع بیش از پیش احساس می‌شود. یکی از جنبه‌های حیاتی برنامه‌ریزی فراگیر، توجه به نیازهای کودکان در سیستم‌های حمل‌ونقل شهری است. حمل‌ونقل دوستدار کودک رویکردی نوین است که به‌منظور ایجاد فضاهای شهری ایمن، قابل دسترس و مناسب برای کودکان طراحی شده است.

حمل‌ونقل دوستدار کودک به معنای طراحی و اجرای سیستم‌های حمل‌ونقل شهری به‌گونه‌ای است که نیازها و حقوق کودکان را در اولویت قرار دهد. این رویکرد شامل ایجاد فضاهای پیاده‌روی امن، مسیرهای دوچرخه‌سواری محافظت‌شده، کاهش سرعت ترافیک در مناطق نزدیک به مدارس و ایجاد فضاهای بازی در فضاهای عمومی می‌شود. هدف اصلی این رویکرد این است که کودکان بتوانند به‌طور مستقل و ایمن در شهر حرکت کنند و از فضاهای عمومی بهره‌مند شوند.

مدیرعامل یونیسف سوئیس و لیختن‌اشتاین در کتاب «برنامه‌ریزی و طراحی فضاهای زندگی دوستدار کودکان» سال ۲۰۲۰ توضیح می‌دهد که دیدگاه کودکانه مسائلی را روشن می‌کند که بزرگسالان قادر به دیدن آن‌ها نیستند. افزایش فضاهای سبز و مناطق تفریحی نه‌تنها برای کودکان بلکه برای بزرگسالان نیز فضایی برای تنفس و آرامش می‌دهد.

بعضی شهرها به‌ویژه در اروپا به پیشگامان این مدل برنامه‌ریزی تبدیل شده‌اند. به عنوان مثال، براتیسلاوا با پروژه‌ای به نام «شهر برای کودکان» که با همکاری دفتر یونیسف و شهرداری اجرا می‌شود، خیابان‌های اطراف مدارس را ایمن کرده و مسیرهای دوچرخه و گذرگاه‌های عابرپیاده را بهبود داده است تا بیش از ۷۷۰۰ کودک در ۲۰ مدرسه، محیطی امن برای تردد فعال داشته باشند. این پروژه نتیجه ارتباط نزدیک با دانش‌آموزان، والدین و معلمان برای شناسایی موانع و رفع آن‌ها است.

موضوع دیگری که شهرهای امروز به آن می‌پردازند، اعمال محدودیت‌های سرعت در خیابان‌هاست. بسیاری از شهرهای پیشرو در اروپا، از جمله پاریس، آمستردام و بروکسل، محدوده‌های سرعت تا حدود ۳۰ کیلومتر بر ساعت را در مناطق مسکونی و پیرامون مدارس اعمال کرده‌اند که این اقدام به‌طور قابل‌توجهی از میزان تصادفات و شدت آن‌ها کاسته است.

تشویق به استفاده از زیرساخت‌های محافظت‌شده دوچرخه‌سواری و پیاده‌روی، بخش دیگری از استراتژی‌هایی است که در این زمینه به کار گرفته می‌شود. دسترسی آسان و امن به این مسیرها نه‌تنها رفت‌وآمد کودکان را ایمن می‌کند، بلکه به ترویج سبک زندگی فعال و کاهش وابستگی به خودرو کمک می‌کند که نتیجه آن هوای پاک‌تر و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است.

برنامه‌ریزی حمل‌ونقل دوستدار کودکان همچنین موجب تقویت زندگی اجتماعی در محله‌ها می‌شود. خیابان‌هایی که امکانات بازی و فعالیت‌های اجتماعی برای کودکان فراهم می‌کنند، به‌طور طبیعی مرکزی برای ارتباطات اجتماعی و در نتیجه عاملی برای تقویت حس همبستگی بین ساکنان می‌شوند. این امر به ایجاد جوامعی سالم‌تر، متحدتر و با کیفیت بالاتر زندگی منجر می‌شود.

مطالعات اخیر تأیید می‌کنند که رویکردهای کودک‌محور در برنامه‌ریزی شهری می‌تواند به کاهش نابرابری‌ها در دسترسی به امکانات شهری کمک کند. با اولویت دادن به نیازهای کودکان، شهرها به شکلی جامع‌تر به مسائل عدالت اجتماعی، محیط زیست و توسعه پایدار می‌پردازند و تضمین می‌کنند که فضای شهری جایی برای رشد و شکوفایی همه نسل‌ها باشد.

نمونه‌های موفق حمل‌ونقل دوستدار کودکان

بارسلونا یکی از پیشگامان برنامه‌ریزی شهری نوآورانه در اروپاست که با پروژه «سوپر بلوک‌ها» توانسته است الگوی موفقی از حمل‌ونقل دوستدار کودک ارائه دهد. در این مدل، شبکه‌ای از خیابان‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که تردد وسایل نقلیه موتوری در آن‌ها به حداقل برسد. خیابان‌ها به‌جای مسیر عبور خودروها، به مسیرهای پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری، بازی کودکان و تعاملات اجتماعی تبدیل شده‌اند. این اقدام به کاهش آلودگی صوتی و هوا منجر شده و محیطی سالم‌تر برای زندگی کودکان فراهم کرده است.

در سوپر بلوک‌ها، سرعت خودروها به‌شدت کاهش یافته و ترافیک به خیابان‌های پیرامونی منتقل شده است تا فضای درونی برای استفاده عمومی آزاد شود. در اطراف مدارس، فضاهایی برای بازی، مطالعه و فعالیت‌های فرهنگی ایجاد شده است که نقش بسزایی در آموزش غیررسمی و تقویت حس تعلق کودکان به محیط شهری دارد. این فضاها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که کودکان بتوانند بدون نظارت دائمی والدین در محیطی ایمن رفت‌وآمد کنند.

یکی از ویژگی‌های جالب این پروژه، مشارکت فعال جوامع محلی در طراحی و اجرای آن است. شهرداری بارسلونا با برگزاری جلسات مشاوره عمومی و کارگاه‌های مشارکتی، دیدگاه‌های خانواده‌ها و خود کودکان را در نظر گرفته است. این رویکرد مشارکتی به افزایش رضایت عمومی منجر شده و اثربخشی و پایداری پروژه را افزایش داده است.

شهر براتیسلاوا در اسلواکی با پروژه «شهر برای کودکان» گام‌های مهمی در راستای تبدیل محیط شهری به فضایی امن و انسانی برای کودکان برداشته است. این پروژه با حمایت مالی و فنی یونیسف و با همکاری سازمان مدیریت شهری، به‌طور ویژه روی اصلاح زیرساخت‌های شهری در اطراف مدارس، پارک‌ها و مناطق مسکونی تمرکز دارد. بر خلاف سیاست‌های سنتی که کودکان را به‌عنوان کاربران غیرمستقل حمل‌ونقل در نظر می‌گیرند، این طرح کودکان را به‌عنوان کاربران فعال فضای شهری می‌شناسد.

یکی از مهم‌ترین اقدامات این پروژه، طراحی مسیرهای پیاده‌روی ایمن به همراه علائم بصری جذاب و متناسب با درک کودکان است. در نزدیکی مدارس، ایستگاه‌های توقف خودرو به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که دانش‌آموزان بتوانند با دید کافی و امنیت از خیابان عبور کنند، همچنین رنگ‌آمیزی خیابان‌ها با طرح‌های کودک‌پسند، منجر به جلب توجه رانندگان و افزایش دقت در رانندگی شده است. مسیرهای دوچرخه‌سواری نیز با موانع فیزیکی از مسیر خودروها جدا شده‌اند تا ایمنی را افزایش دهند.

کودکان در این پروژه، نقش فعالی در تصمیم‌گیری‌ها داشته‌اند. کارگاه‌هایی با حضور کودکان برگزار شد تا نظرات و خواسته‌های آنان مستقیماً در طراحی لحاظ شود. برنامه‌هایی برای آموزش ایمنی راه‌ها در مدارس اجرا شده که هدف آن ارتقای مهارت‌های ترافیکی و افزایش اعتماد به‌نفس کودکان در استفاده مستقل از فضاهای شهری است. مشارکت والدین، معلمان و شهروندان بزرگ‌سال نیز در ترویج فرهنگ شهری دوستدار کودک مؤثر بوده است.

هلسینکی، پایتخت فنلاند، در سپتامبر ۲۰۲۴ از سوی یونیسف به‌عنوان نخستین پایتخت شمال اروپا شناخته شد که عنوان «شهر دوستدار کودک» را کسب کرده است. این شهر با پیروی از چهارچوب‌های تعیین‌شده توسط کنوانسیون حقوق کودک، تلاش کرده است کودکان را به‌عنوان شهروندانی با حقوق مستقل در فرایندهای برنامه‌ریزی شهری به رسمیت بشناسد. سیاست‌گذاران هلسینکی بر این باورند که شهری که برای کودکان مناسب باشد، برای همه گروه‌های جامعه نیز مناسب خواهد بود.

در طرح جامع شهر، اصول طراحی شهری مبتنی بر نیازهای کودکان در نظر گرفته شده است. دسترسی آسان به مدارس، مراکز فرهنگی و فضاهای بازی از طریق پیاده‌روی یا دوچرخه‌سواری، به یکی از ارکان اصلی سیاست‌های شهری هلسینکی تبدیل شده است. خیابان‌ها در نزدیکی مدارس به «مناطق آرام ترافیکی» تبدیل شده‌اند، به‌طوری‌که سرعت خودروها در این مناطق به ۲۰ کیلومتر در ساعت کاهش پیدا کرده است و دوربین‌های هوشمند، رفتار رانندگان را پایش می‌کنند تا امنیت بیشتر در این مناطق تضمین شود.

هلسینکی علاوه‌بر اقدامات فیزیکی، به آموزش و فرهنگ‌سازی نیز توجه ویژه‌ای دارد. برنامه‌های آموزشی در مدارس برای افزایش درک کودکان از محیط شهری، قوانین تردد و حقوق شهروندی برگزار می‌شود. شهرداری هلسینکی سامانه‌ای آنلاین راه‌اندازی کرده است تا کودکان بتوانند نظرات، ایده‌ها و انتقادات خود را درباره پروژه‌های شهری بیان کنند. این سطح از مشارکت نه‌تنها حس مسئولیت‌پذیری کودکان را تقویت می‌کند، بلکه نسل آینده را برای شهروندی فعال و آگاه تربیت می‌کند.

تجربه موفق شهرهایی همچون هلسینکی، براتیسلاوا، بارسلونا، پاریس و بروکسل نشان می‌دهد که تعهد سیاسی قوی با همکاری جوامع محلی می‌تواند معمار ساخت شهرهای امن‌تر و دوستدار کودکان باشد. دستیابی به این چشم‌انداز نیازمند تعهد همه‌جانبه دولت‌ها، سازمان‌های جامعه مدنی، برنامه‌ریزان شهری و شهروندان است تا با همکاری و استفاده از سیاست‌های تخصصی، طراحی‌های نوآورانه و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، شهرهایی شاداب، ایمن و قابل زندگی بسازند که کودکان و بزرگسالان به یک اندازه از آن لذت ببرند.