نقش رنگ و تزیینات در معماری سنتی آفریقایی

فرهنگ قبایل آفریقایی اساساً با رنگ گره خورده است و این را می‌توان در لباس‌ها و نقش‌ونگار معماری فضای شهری و خانه‌هایشان به وضوح مشاهده کرد. هر یک از قبایل آفریقایی برای نمایش هویت فرهنگی خود از تأثیر رنگ و نور بر سازه‌ها استفاده می‌کنند تا نقوش و تزئیناتی متناسب با فرهنگ و تاریخ عمیق خویش در معماری و مناظر شهری ایجاد کنند. این قبایل حتی در استفاده از زیورآلات و دکوراسیون خانه‌های خود نیز این نکته را در نظر می‌گیرند و داستان‌های تاریخی قومی خود را با نقوش خوش رنگ‌ولعاب در نمای ساختمان‌ها روایت می‌کنند. برای درک بیشتر این موضوع، در ادامه با معماری چند قبیله معروف آفریقایی آشنا می‌شویم.

قبیله تیه‌بله

این قبیله یکی از قدیمی‌ترین گروه‌های قومی در غرب آفریقا است که قدمت آن به قرن پانزدهم برمی‌گردد. معماری این شهر شامل دیوارهای رنگ‌آمیزی شده از شخصیت‌های معروف و متمایز قبیله است. مردم بومی این شهر در ساخته خانه‌های خود از الگوهای دایره‌ای و مستطیلی با رنگ‌های مشخص استفاده می‌کردند و هنوز هم همین روش در تزئینات دیوارهای اشتراکی شهر مشاهده می‌شود.

این هنر با استفاده از مواد طبیعی مانند خاک رس، گرافیت و لاتریت که هرکدام رنگ خاصی دارند و بیانگر معنای خاصی برای مردم هستند شکل می‌گیرد. اشکال هندسی و الگوهایی که در ساختمان‌های این قبیله دیده می‌شود از جمله ستاره، ماه، پیکان و دیگر اشکال هرکدام نماد خاصی است که بیانگر ارزش آن ساختمان یا خواسته‌های آن بخش از قبیله است. رنگ‌های خاص این معماری نیز معانی مشخصی دارد: قرمز نماد شجاعت، سفید نشان‌دهنده صداقت و پاکی است، در حالی که سیاه نماد شب و دنیای ماورایی است.

قبیله ندبله

قبیله ندبله Ndebele در شمال آفریقا و جنوب زیمباوه ، در قرن هجدهم و به دنبال اختلافات ارضی با یکی از قبایل همسایه خود شکل گرفت که مردم آن به دلیل اشغال زمین‌هایشان توسط قبیله همسایه، در زمین‌های کشاورزان دیگر به عنوان کارگر ساعتی کار می‌کردند. در همین دوران بود که زنان جامعه برای رهایی از این اندوه شروع به ساختن الگوهای هندسی ویژه با استفاده از خاک‌های سیاه و سفید کردند و به مرور از رنگ‌های قرمز، زرد و سبز نیز در ساخت الگوهای دیگر استفاده کردند که هر کدام معنا و مفهوم خاصی داشت.

مثلاً رنگ زرد نشان‌دهنده امید و رنگ سیاه بیان‌کننده دنیای معنوی بود. این قبیله برای بیان شرایط و احساسات خود مانند وضعیت صاحب‌خانه، اعتراض به وضع موجود، برگزاری مراسم ازدواج یا دعا، الگوهای رنگی مشخصی در نمای ساختمان و مکان‌های عمومی ایجاد می‌کردند. این الگوهای رنگی به مرور در سراسر جهان رایج شد و به معماران و طراحان شهری نشان داد که رنگ و نور چگونه می‌تواند نقش مؤثری در معماری یک شهر داشته باشد.

قبیله نوبیا

نوبیا از اولین قبایلی است که در دره نیل و بین سودان و مصر امروزی شکل گرفت، اما معماری رنگی آنها محصول سیلی است که سال‌ها بعد در این منطقه رخ داد و مردم را مجبور به نقل مکان کرد. پس از آن نقل مکان، مردم اصالت در معماری سنتی خود را در ساخت بیش از ۳۵ هزار خانه با آجرهای گلی و سقف‌های طاقدار حفظ کردند.

این قبیله استفاده از رنگ را به نمای خانه‌های خود اضافه کردند و مفاهیم مذهبی مانند نماد چشم پیامبر اسلام (ص) و دست حضرت فاطمه (س) را برای محافظت از نیروهای شیطانی در فضای شهر خود منعکس کردند. آن‌ها از نقش گل و عناصری مانند کشتی و قطار و هواپیما برای تزئین نمای ساختمان‌ها استفاده کردند و از این طریق محیط رنگی و شاد در فضاهای عمومی شهر ایجاد کردند.

قبیله هاسا

این قبیله بزرگترین قوم در مرکز و غرب آفریقا است که در اوایل قرن یازدهم شکل گرفت. معماری این قبیله به صورت هزارتویی از روستاهای کوچک است و نشانه‌های دین آن‌ها، اسلام، به وضوح در ساخت‌وساز و سقف‌های طاقدار خانه‌ها و مساجد و ساختمان‌های عمومی مشاهده می‌شود. این قبیله نیز مانند دیگر قبایل آفریقایی از رنگ و نور برای نمایش جنبه‌های تاریخی و فرهنگی خود در نمای ساختمان‌ها استفاده می‌کنند.

نقوش مختلف حک‌شده و رنگ‌های به‌کاررفته بر هر ساختمان معرف کارکرد مذهبی، اجتماعی یا سیاسی آن ساختمان است، به عنوان مثال در نمای مساجد و کاخ‌های سلطنتی از الگوهای رنگارنگ بیشتری در مقایسه با خانه‌های معمولی استفاده می‌شود.