پدیده «بتن‌سازی» شهرها، علل و پیامدهای آن، یکی از موضوعات پربحث برنامه‌ریزی شهری در سال‌های اخیر است. کانکریتوز (Concretosis) اصطلاحی است که برای توصیف پوشش بیش از حد سطوح شهری با بتن و آسفالت به قیمت از بین رفتن فضای سبز استفاده می‌شود. این فرایند اغلب منجر به از بین رفتن درختان، چمنزارها و سایر عناصر زیرساخت سبز شهری می‌شود که متعاقباً تأثیر منفی بر کیفیت زندگی شهروندان دارد.

شهرسازی و توسعه زیرساخت‌ها

شهرنشینی سریع یکی از عوامل اصلی ایجاد پدیده بتونوز (betonosis) در شهرها است؛ شهرها باید زیرساخت‌های خود را برای پاسخگویی به تقاضای مسکن، شغل، خدمات و فضاهای عمومی توسعه دهند که منجر به بتن‌سازی مناطق بزرگ برای ایجاد جاده‌های جدید، پارکینگ‌ها، میادین و پیاده‌روها می‌شود. این اماکن به‌طور معمول از آسفالت یا بتن ساخته می‌شود که دلیل آن ظاهر مدرن، دوام بالا و هزینه‌های پایین نگهداری آن است و در نهایت این رویکرد منجر به ایجاد «بیابان‌های بتنی» می‌شود که برای ساکنان غیردوستانه است و بر اقلیم شهر تأثیر منفی می‌گذارد.

سیاست و برنامه‌ریزی شهری

مقامات شهری اغلب بر نتیجه سریع و قابل مشاهده یک سرمایه‌گذاری تمرکز می‌کنند و به همین دلیل به روسازی‌های بتنی می‌پردازند که می‌توان آن‌ها را سریع و آسان اجرا کرد. این رویکرد مزایای بلندمدت فضای سبز شهری همچون بهبود کیفیت هوا و رفاه ساکنان را در نظر نمی‌گیرد.

با وجود افزایش آگاهی‌های زیست‌محیطی در جامعه، برخی مقامات شهری هنوز بر مزایای شهر سبز واقف نیستند؛ کمبود دانش در مورد پایداری و اکولوژی منجر به تصمیماتی می‌شود که به نفع راه‌حل‌های سریع همچون بتن‌سازی است. آموزش و ترویج شیوه‌های پایدار می‌تواند به تغییر این نگرش کمک کند.

پیامدهای گسترش بتن‌سازی در شهرها

پدیده بتن‌سازی در شهرها پیامدهای منفی بسیاری دارد که بر محیط زیست و بر سلامت و کیفیت زندگی ساکنان تأثیر می‌گذارد. از دست دادن تنوع زیستی یکی از مهم‌ترین این پیامدها است؛ سنگ‌فرش‌های بتنی زیستگاه‌های طبیعی بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری را از بین می‌برد. در شهری که فضای سبز با بتن جایگزین می‌شود، کاهش چشمگیری در تنوع زیستی وجود دارد. درختان، گیاهان و گل‌ها محل زندگی انواع حشرات و پرندگان هستند و حذف آن‌ها منجر به از بین رفتن زیستگاه آن‌ها می‌شود که به نوبه خود می‌تواند جمعیت گونه‌های خاصی را کاهش دهد.

بتن به دلیل خواصی که دارد، گرما را جذب و ذخیره می‌کند و منجر به افزایش دما در مناطق شهری به‌ویژه در فصل تابستان می‌شود. این اثر که به‌عنوان جزیره گرمایی شهری شناخته می‌شود، منجر به گرم شدن شدید شهرها نسبت به مناطق روستایی اطراف می‌شود. دمای بالا نه‌تنها بر آسایش زندگی ساکنان تأثیر می‌گذارد، بلکه می‌تواند منجر به مشکلات جدی سلامتی از جمله کم‌آبی بدن، گرمازدگی و تشدید بیماری‌های قلبی‌عروقی و تنفسی شود. علاوه بر این، افزایش مصرف انرژی برای تهویه مطبوع به منظور خنک کردن ساختمان‌ها، به مصرف انرژی بیشتر و انتشار گازهای گلخانه‌ای منجر می‌شود و ردپای کربن شهرها را افزایش می‌دهد.

فضاهای سبز نقش کلیدی در مدیریت آب باران دارد و به جذب و ذخیره آب باران کمک می‌کند. کمبود فضای سبز در شهرها مانع از جذب طبیعی آب باران شده و منجر به افزایش خطر سیل می‌شود. سیستم‌های فاضلاب اغلب قادر به مقابله با بارندگی‌های ناگهانی و شدید و در نتیجه آب‌گرفتگی خیابان‌ها و ساختمان‌ها نیست، علاوه بر این مدیریت نامناسب آب طوفان می‌تواند منجر به کاهش آب‌های زیرزمینی شود که تأثیر نامطلوبی بر زندگی گیاهان و جانوران دارد.

ایجاد بام‌ها و دیوارهای سبز

دیوارها و بام‌های سبز با پوشش گیاهی وسیع می‌تواند سرسبزی شهرها را به میزان قابل‌توجهی افزایش دهد و علاوه بر مزایای زیبایی‌شناختی، با بهبود عایق حرارتی ساختمان‌ها، انرژی لازم برای گرمایش و سرمایش را کاهش دهد. دیوارهای سبز کیفیت هوای اطراف ساختمان‌ها را بهبود می‌بخشد و جلوی انتشار آلودگی صوتی فضای شهر به داخل ساختمان را می‌گیرد. این دیوارها را می‌توان در طراحی ساختمان‌های جدید در نظر گرفت یا به سازه‌های موجود اضافه کرد.

ادغام فضای سبز در زیرساخت‌های شهری

ایجاد خیابان‌های سبز، کمربندهای سبز کنار جاده و ایستگاه‌های اتوبوس سبز گام دیگری در جهت افزایش فضای سبز در شهرها است. ادغام فضای سبز با زیرساخت‌های شهری نه‌تنها محیط زیباتری می‌سازد، بلکه به بهبود کیفیت هوا و کاهش آلودگی صوتی نیز کمک می‌کند. این راه‌حل به‌ویژه در مناطقی با ترافیک سنگین اهمیت دارد که در آن هوای پاک و عناصر طبیعی می‌تواند آسایش زندگی ساکنان را به میزان چشمگیری بهبود ببخشد.

جنگل‌های شهری

جنگل‌های کوچک یا میکروجنگل‌ها، مناطق کوچک سبز است که اغلب در مرکز شهر یا مناطقی ساخته می‌شود که جنگل‌های طبیعی غیرقابل دسترس است. این میکروجنگل‌ها به‌گونه‌ای طراحی می‌شود که دسترسی ساکنان به طبیعت را در میان انبوه سازه‌های بتنی فراهم کند و سلامت روان آن‌ها را افزایش دهد. میکروجنگل‌ها با وجود اینکه اندازه بزرگی ندارد، اما نقش بسزایی در بهبود کیفیت هوا، جذب دی‌اکسید کربن و حفظ تنوع زیستی ایفا می‌کند.

آموزش و مشارکت جامعه

سازماندهی کمپین‌های اطلاعاتی در مورد مزایای فضای سبز، آگاهی عمومی را افزایش می‌دهد و ساکنان را تشویق می‌کند تا از فضای سبز شهری مراقبت کنند. ایجاد برنامه‌هایی که ساکنان بتوانند در کاشت درختان، ایجاد باغ‌ها یا مراقبت از پارک‌ها مشارکت کنند، احساس تعلق به جامعه و مسئولیت در برابر فضاهای عمومی را میان شهروندان تقویت می‌کند.

برگزاری کارگاه‌های آموزشی زیست‌محیطی، باغبانی شهری و مدیریت فضای سبز می‌تواند دانش و مهارت‌های عملی کافی را در اختیار ساکنان قرار دهد و عملکرد آن‌ها را در فرایندهای مشارکتی بهبود ببخشد.

حمایت‌های دولت و مشوق‌های مالی

مقامات محلی می‌توانند طرح‌های کمک‌هزینه مالی یا مشوق‌های مالیاتی را برای مالکانی در نظر بگیرند که تصمیم به ایجاد فضای سبز از جمله بام‌های سبز، باغ‌ها یا پارک‌های کوچک در املاک خود دارند. همکاری با بخش خصوصی راهکاری است که می‌تواند فرایند سبز شدن شهرها را سرعت ببخشد. می‌توان شرکت‌ها را تشویق کرد که در ازای دریافت مالیات یا سایر مزایای حمایتی، فضای سبز ایجاد کنند.

ابتکاراتی همچون باغ‌های اجتماعی شهری که در آن ساکنان یک ساختمان یا محله، سبزیجات مورد نیاز خود را به‌صورت اشتراکی پرورش می‌دهند، می‌تواند توسط مقامات محلی با ارائه ابزار، کمک‌های مالی و پشتیبانی فنی مورد حمایت قرار بگیرد. در ادامه به نمونه‌هایی از اقدامات مؤثر در شهرها اشاره می‌شود که می‌تواند الهام‌بخش شهرهای دیگر برای حرکت به سوی پایداری و ایجاد شهرهای دوستدار محیط زیست باشد.

وین، اتریش

وین نمونه ایده‌آل شهری است که همواره بر زیرساخت‌های سبز سرمایه‌گذاری می‌کند و متعهد به پایداری است. این شهر در طول سال‌ها، پارک‌های متعدد، باغ‌های شهری و بام‌های سبز را گسترش داده است تا آرامش را برای ساکنان خود فراهم کند. وین به‌عنوان بخشی از سیاست‌های توسعه شهری خود، برنامه‌های درختکاری و ایجاد باغ‌های اجتماعی را ترویج داده است و ساکنان را تشویق می‌کند تا فعالانه در سبز کردن فضاهای شهری مشارکت کنند.

کپنهاگ، دانمارک

کپنهاگ شهری است که بر ادغام فضای سبز در زیرساخت‌های شهری تمرکز دارد و برای رسیدن به اهداف پایداری استفاده از دوچرخه را از طریق توسعه زیرساخت‌های دوچرخه‌سواری و ارائه برنامه‌های تشویقی ترویج می‌کند، علاوه بر این کپنهاگ در حال گسترش شبکه پارک‌ها و فضاهای سبز خود است تا مکان‌های تفریحی و فضاهای تعاملی سرسبزی را برای ساکنان فراهم کند. راه‌حل‌های معماری سبز و ترویج ساخت‌وسازهای کم‌مصرف و بام‌های سبز در اولویت برنامه‌های شهری کپنهاگ قرار دارد.

سنگاپور

سنگاپور که در میان کشورهای جهان با عنوان «شهری در باغ» شناخته می‌شود، الگویی برای ادغام فضای سبز در فضاهای شهری است. این شهر سرمایه‌گذاری هنگفتیبر گسترش پارک‌ها، باغ‌های گیاه‌شناسی و ساختمان‌های سبز کرده است و تلاش‌های بسیاری برای پاک‌سازی و بازسازی زمین‌های تخریب‌شده و تبدیل آن‌ها به فضاهای سبز جدید دارد. فناوری‌های پیشرفته و رویکردهای نوآورانه همچون ساختمان‌های سبز و سیستم‌های آبیاری مبتنی بر آب باران نیز از دیگر راه‌حل‌های این شهر برای مقابله با آثار ناشی از بتن‌سازی است.