ضرورت ساخت شهرهای مقاوم به سیل در دنیای امروز

 تغییرات اقلیمی همراه با رشد سریع جمعیت شهری و توسعه نامنظم شهرها، موجب افزایش چشمگیر دفعات و شدت سیلاب‌های شهری شده است.

بارش‌های شدیدتر، افزایش سطح آب دریاها و طوفان‌های قوی‌تر، همراه با کاهش ظرفیت جذب آب در شهرها به‌دلیل افزایش سطوح نفوذناپذیر همچون آسفالت و بتن، موجب شده است خطر سیل‌زدگی به یکی از بزرگترین چالش‌های حوزه شهری امروز تبدیل شود. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۵۰ حدود ۷۰ درصد جمعیت جهان در شهرها زندگی خواهند کرد و این امر فشار مضاعفی بر زیرساخت‌ها و محیط زیست شهری ایجاد می‌کند.

ساخت شهرهای مقاوم در برابر سیل، بیش از یک ضرورت اقلیمی، فرصتی بی‌نظیر برای ارتقای کیفیت زندگی، بهبود سلامت محیط زیست و تحقق توسعه پایدار اقتصادی-اجتماعی است.

شهرهایی که اکنون با استفاده از طراحی یکپارچه، تلفیق زیرساخت‌های طبیعی و مهندسی و سیاست‌گذاری هوشمند، تاب‌آوری خود را افزایش می‌دهند، در رویارویی با چالش‌های پیچیده آینده نه‌تنها مقاومت می‌کنند، بلکه می‌توانند از فرصت‌های ناشی از این تغییرات بهره‌مند شوند و راه پیشرفت پایدار را هموار کنند.

اصول کلیدی طراحی شهرهای مقاوم در برابر سیل و نمونه‌های موفق جهانی

افزایش مخاطرات اقلیمی، هزینه‌های هنگفت اقتصادی و اجتماعی ناشی از سیلاب‌ها و رشد بی‌رویه شهری که منجر به ساخت‌وساز در مناطق مستعد سیل و کاهش ظرفیت طبیعی جذب آب می‌شود، ضرورت توجه ویژه به مقاوم‌سازی شهرها در برابر سیل را بیش از پیش آشکار کرده است. برای مقابله با تهدیدهای ناشی از سیلاب و افزایش تاب‌آوری شهری، باید چندین محور اصلی به‌طور همزمان مورد توجه قرار گیرند.

نخست بهره‌گیری از زیرساخت‌های سبز همچون بام‌های سبز، روسازی‌های نفوذپذیر، تالاب‌ها، باغ‌های بارانی و فضاهای سبز شهری که قابلیت جذب و ذخیره آب باران و بازگرداندن تدریجی آن به طبیعت را دارند. این راهکارهای مبتنی‌بر طبیعت، معروف به شهرهای اسفنجی، نه‌تنها حجم رواناب را کاهش می‌دهند، بلکه کیفیت آب‌وهوا را بهبود می‌بخشند، تنوع زیستی را افزایش می‌دهند و فضاهای تفریحی و رفاهی ارزشمندی برای شهروندان فراهم می‌آورند. مدیریت یکپارچه شهری که ترکیب سازه‌های مهندسی سخت‌افزاری همچون دیوارهای محافظ، تونل‌های زهکشی و سدها با زیرساخت‌های طبیعی همچون پارک‌ها، تالاب‌ها و بازسازی حاشیه رودخانه‌هاست نیز می‌تواند حفاظ‌هایی انعطاف‌پذیر و مؤثر برای کنترل و مدیریت سیلاب‌ها ایجاد کند و کارایی شهر در برابر رویدادهای سیلی را به‌شدت ارتقا دهد.

علاوه‌بر این، برنامه‌ریزی فضایی و حکمرانی مبتنی‌بر ریسک نقش بسیار مهمی دارد. شناسایی دقیق مناطق پرخطر سیلاب، ممنوع یا محدود کردن ساخت‌وساز در این مناطق و در صورت ضرورت اعمال استانداردهای ایمنی و مقاوم‌سازی سختگیرانه همراه با تدوین قوانین جامع و ایجاد مشارکت فعال جامعه محلی، از مهم‌ترین عوامل افزایش تاب‌آوری شهرها در برابر سیل به‌شمار می‌روند.

شهرهای پیشرو جهان با ترکیب فناوری‌های نوین و راهکارهای طبیعت‌محور، نمونه‌های قابل‌توجهی ارائه داده‌اند. در ژاپن، مراکز پیشرفته مدیریت سیل در توکیو و باغ‌های بارانی و سیستم‌های ذخیره آب در کیوتو نمونه‌ای از هماهنگی فناوری با طبیعت برای مقابله با سیلاب‌ها محسوب می‌شوند. در هلند، شهر روتردام با استفاده از سازه‌های شناور، سیستم‌های ذخیره‌سازی آب و زیرساخت‌های آبی-سبز توانسته است تأثیر سیل‌زدگی را به شکل قابل‌توجهی کاهش دهد. در ایتالیا، پروژه بزرگ MOSE در ونیز برای مقابله با بالا آمدن آب دریا اجرا شده است. علاوه بر این، در بازارهای نوظهوری همچون شهرهای هندی و آفریقایی، فرصت ارزشمندی برای اجرای طرح‌های مقاوم‌سازی در برنامه‌ریزی شهری وجود دارد که هزینه‌های ناشی از بازسازی‌های پس از حادثه را به‌شدت کاهش می‌دهد.

مزایای توسعه شهرهای مقاوم به سیل

مزایای توسعه شهرهای مقاوم در برابر سیل تنها به کاهش خسارت‌ها محدود نمی‌شود، بلکه شامل جنبه‌های اقتصادی، زیست‌محیطی، اجتماعی و حتی روانی است. از نظر اقتصادی، تاب‌آوری این شهرها منجر به کاهش چشمگیر خسارات مالی و اختلال در کسب‌وکارها، حفظ ارزش املاک و تسهیل جذب سرمایه‌های جدید می‌شود. از دیدگاه محیط زیستی، بهبود تاب‌آوری با ارتقای کیفیت هوا و آب، احیای زیستگاه‌های طبیعی و کاهش اثرات مخرب اقلیمی از طریق استفاده از زیرساخت‌های سبز همراه است و از نظر اجتماعی و روانی، با ایجاد فضاهای سبز قابل دسترسی برای عموم، استرس و اضطراب مرتبط با خطرات سیل کاهش و حس امنیت روانی و اجتماعی در میان شهروندان افزایش پیدا می‌کند.

با وجود این مزایا، تأمین مالی پایدار و مستمر برای پروژه‌های مقاوم‌سازی به‌ویژه برای آن دسته که بر راهکارهای مبتنی‌بر طبیعت متمرکز هستند، همچنان چالشی اساسی محسوب می‌شود. موفقیت در این حوزه نیازمند مدیریت آینده‌نگرانه، بهره‌برداری از شواهد علمی قوی و حمایت هم‌زمان دولت‌ها، بخش خصوصی و جوامع محلی است. ایجاد چارچوب‌های مشارکتی و تطبیقی و بهره‌گیری از همکاری میان همه ذی‌نفعان، عوامل کلیدی برای نوآوری، ایجاد حس مالکیت جمعی و نگهداری بلندمدت زیرساخت‌ها خواهد بود.

چالش بزرگ نیویورک در برابر باران‌های شدید

شهر نیویورک در سال ۲۰۲۵ با چالش‌های جدی ناشی از بارش‌های شدید و ناگهانی روبه‌رو شده است که ضعف‌های زیرساختی و کم‌کاری‌های این شهر در آمادگی برای مقابله با این پدیده جوی را بیش از پیش نمایان می‌کند.

زیرساخت‌های فاضلاب و دفع آب‌های سطحی نیویورک که به‌طور عمده دهه‌ها پیش طراحی شده بودند، امروز توانایی کنترل بارش‌هایی با شدت حداکثر ۴۴ میلی‌متر در ساعت را دارند، اما بارش‌های اخیر به‌ویژه در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۵ به‌طور گسترده‌ای از این میزان فراتر رفته‌اند. به‌عنوان نمونه، طوفان گرمسیری اوفلیا در سپتامبر ۲۰۲۳ بیش از ۲۲۰ میلیمتر باران در طول ۲۴ ساعت را در بعضی مناطق شهر ثبت کرد.

در سال جاری نیز با نرخ بارش‌هایی که در بعضی نقاط از ۵۱ میلی‌متر در ساعت فراتر رفت، سیلاب‌های ناگهانی موجب اعلام وضعیت اضطراری شد و بارش‌هایی تا ۲۰۴ میلی‌متر در یک روز در بعضی مناطق نیویورک گزارش شد.

این بارش‌های شدید و مکرر موجب شده است که کانال‌ها و فاضلاب‌های شهری به‌شدت پر و آب‌گرفتگی‌های گسترده‌ای ایجاد شود. زیرزمین‌ها، خیابان‌ها، خطوط مترو و مسیرهای حمل‌ونقل عمومی در مناطقی همچون منهتن، کوئینز و برانکس با آب‌گرفتگی روبه‌رو و عملیات امدادرسانی و تردد شهروندان دچار اختلال شد. سیستم فاضلاب نیویورک که قدمت زیاد و ظرفیت عملیاتی محدودی دارد، در رویارویی با بارش‌های کمتر نیز دچار گرفتگی و مشکلات تخلیه می‌شود و با سرریز شدن فاضلاب‌های ترکیبی (Combined Sewer Overflows) روبه‌روست.

اداره حفاظت محیط زیست نیویورک (DEP) برای کاهش سیلاب‌ها اقداماتی همچون شناسایی مناطق آسیب‌پذیر و سرویس دوره‌ای چاه‌های جمع‌آوری آب (Catch Basins) را انجام می‌دهد، اما کمبود منابع و تجهیزات، مانع تأثیرگذاری این اقدامات است. برای مثال طی طوفان ۲۰۲۳، ۶۳ درصد از ناوگان نظافت چاه‌های شهر از کار افتاده بودند. تعمیر و نگهداری این تجهیزات به‌شدت هزینه‌بر و دشوار است، به‌طوری که پیش‌بینی می‌شود هزینه نگهداری سالانه این ناوگان تا سال ۲۰۲۷ به ۱.۲۵ میلیون دلار برسد. همچنین کمتر از نیمی از ۹۶۴ چاه اولویت‌دار این شهر برای سرویس‌دهی، پیش از طوفان پاک‌سازی شده بودند که در مقابل بیش از ۱۵۳ هزار چاه در کل شهر رقم ناچیزی است.

علاوه‌بر این، به‌منظور مدیریت خطرات ناشی از بارندگی شدید، برنامه‌های اضطراری همچون «طرح اضطراری سیلاب ناگهانی» به محض پیش‌بینی بارش‌ها فعال می‌شوند.

این طرح‌ها به‌صورت هماهنگ میان اداره مدیریت اضطراری نیویورک (NYCEM)، اداره حمل‌ونقل (DOT) و نیروهای امدادی اجرا می‌شوند تا حداقل خسارات را با هماهنگی عملیات کاهش دهند. با این حال نقطه ضعف بزرگ این اقدامات در حوزه اطلاع‌رسانی و آمادگی عمومی نمایان است. در سال ۲۰۲۳، حدود ۹۷ درصد از شهروندان بالای ۱۶ سال نیویورک در سامانه‌های هشدار و اطلاع‌رسانی اضطراری ثبت‌نام نکرده بودند که آمادگی آن‌ها را در سطح محله بسیار پایین نگاه می‌دارد.

افزایش شدت و تکرار بارش‌های ناگهانی و شدید در منطقه شمال شرقی آمریکا از جمله نیویورک به‌شدت با تغییرات اقلیمی مرتبط است و پیش‌بینی می‌شود که این روند در آینده نیز تشدید شود. این موضوع فشار شدیدی بر شبکه‌های دفع آب و فاضلاب این شهر وارد می‌کند و ضرورت افزایش مقاومت شبکه را دوچندان کرده است. علاوه‌بر برنامه‌های بلندمدت توسعه و تقویت سیستم‌های فاضلاب و جمع‌آوری آب باران، نیویورک در سال ۲۰۲۵ سیاست‌های جدیدی برای استفاده از زیرساخت‌های سبز و طبیعی به اجرا گذاشته است که شامل ایجاد باغ‌ها و فضای سبز نفوذپذیر برای جذب آب باران، بام‌های سبز، حوضچه‌های نفوذ آب و برنامه‌ای به نام کمربند آبی (Bluebelt) با هدف کاهش رواناب سطحی و کاهش بار روی سیستم‌های فاضلاب می‌شود.

یکی از برنامه‌های مهم دیگر این شهر «ضدآب کردن جوامع» با هدف توانمندسازی مناطق محلی به‌ویژه مناطق آسیب‌پذیر و محروم برای توسعه راهکارهای قابل گسترش و مؤثر مدیریت آب باران است که در سال ۲۰۲۵ اجرا شد. این برنامه بر عدالت اجتماعی، دانش‌بنیان بودن، نوآوری و همکاری میان سازمان‌های شهری، کارشناسان محیط زیست و نهادهای مردمی تأکید دارد.

وضعیت زیرساخت‌های دفع آب و آمادگی اضطراری نیویورک برای مقابله با بارش‌های شدید و سیلاب‌های ناگهانی در سال ۲۰۲۵ هنوز با شدت و فرکانس بارش‌های باران هماهنگی لازم را ندارد و ضعف‌های مهمی همچنان باقی است. به این ترتیب با وجود پیشرفت‌هایی در برنامه‌ریزی‌ها، بودجه‌بندی و مشارکت‌های مردمی، نیاز فوری به نوسازی و تقویت زیرساخت‌ها، افزایش ظرفیت عملیاتی و بهبود نحوه اطلاع‌رسانی و آموزش شهروندان وجود دارد تا از پیامدهای مخرب سیلاب‌ها کم شود و ایمنی شهروندان افزایش پیدا کند.