کاروانسرای رباط شرف سرخس مشهور به موزۀ آجرکاری ایران در استان خراسان رضوی در شهر سرخس واقع شده است. این بنای زیبا یادگار دوران باشکوه سلجوقیان است.

کاروانسراها مکان‌هایی برای اتراق و اقامت مسافرین در زمان‌هایی بود که مسیرها بسیار طولانی و سفر بس مشقت‌بار بود.

بدین منظور در مسیرهای پرتردد از جمله جادۀ ابریشم در مسافت‌های مشخص بناهایی برای استراحت مسافران، همراه با اتاق‌ها، اصطبل و آب و انبار، برپا می‌کردند و غذای گرم همواره در آن مهیا بود تا مسافرانی که تازه از راه می‌رسند نفسی تازه کنند، چارپایان نیز اندکی استراحت کنند و پس از چند روز به راهشان ادامه دهند.

آشنایی با رباط شرف سرخس

در برخی از کاروان‌ها فضا و امکانات بیشتری برای اسب و قاطر و دیگر چهارپایان فراهم شده بود.

رباط شرف از جمله این نوع کاروانسراهاست که به دستور حاکم شهر مرو، شرف‌الدین ابوطاهر بن سعدالدین علی‌القمی، در اوایل سدۀ ششم هجری قمری ساخته شد.

شرف‌الدین وزیر سلطان سنجر بود و در سال ۵۰۸ هـ.ق. دستور داد در مسیر کاروان‌هایی که از شهر مرو به نیشابور می‌روند، این بنای باشکوه آجری برپا شود. بنای کاروانسرای رباط شرف پلانی مستطیل دارد که خود از دو بخش اصلی تشکیل شده است.

هر بخش یک حیاط چهارایوانی دارد. حیاط اول پلانی مستطیل دارد و پیرامون آن اتاق‌های نگهبانان سازماندهی شده است.

حیاط داخلی مربع‌شکل حوضی بسیار بزرگ را در میان گرفته است.

برخی برآنند که حیاط مستطیل ورودی برای اقامت عموم جامعه و مردم عادی در نظر گرفته شده و حیاط داخلی به اقامت مأموران حکومتی اختصاص داشته است.

یکی از دلایل اصلی شهرت کاروانسرای رباط شرف تزیینات معماری بسیار زیبا و ظریفی است که در آن به کار رفته است.

این بنا مملو از آجرکاری‌های استادانه و گچبری‌های متعدد در بخش‌های مختلف از جمله در محراب، زیر گنبد، سردر ورودی و سایر نقاط است.

کتیبه‌ها و نقشمایه‌های آجری کل بنا را پوشش داده است. در کتیبۀ آجری سردر بنا این‌گونه آمده است که: «رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط‌های جاده ابریشم است». این بنا همچنین دارای شش برج و دو مسجد بوده است.

سبکی که بر اساس آن معماران این بنا را بنیان نهاده‌اند را امروزه به نام سبک رازی در معماری بومی ایران می‌شناسیم. بنا از زمان سلجوقی تا به امروز که قرن‌ها عمر بر آن گذشته بارها آسیب دیده و مرمت شده است.

در هر رو، بنای کاروانسرای رباط شرف امروز گنجینه‌ای غنی از فن و مهارت آجرکاری دوران سلجوقی را در شمال شرق ایران در برابر دیدگان ما قرار می‌دهد. از طرفی، این بنا، مجموعه‌ای از نقشمایه‌های اصیل این دوران را به ما معرفی می‌کند.

حتما در برنامۀ زیارت از حرم امام رضا (ع) در مشهد مقدس، بازدید از این مجموعۀ بی‌نظیر را نیز بگنجانید. این بنا در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس واقع شده و در مسیر مشهد به سرخس قرار دارد.

در این مسیر پس از رسیدن به شهر مزداوند لازم است ۲۵ کیلومتر دیگر ادامه دهید تا به روستایی به نام شورلق برسید.

پس از طی شش کیلومتر مسیر آسفالته در این روستا کاروانسرای باشکوه رباط شرف در مقابلتان خواهد بود. بهترین زمان برای این بازدید فصل بهار و به‌ویژه اردیبهشت ماه است.

ویژگی‌های معماری رباط شرف سرخس

شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه است و از داخل مانند یک کاخ جلوه می‌کند. رباط شرف بنایی است با ۱۰۹ متر طول و ۶۳ متر عرض و ۴هزار و ۶۴۴ مترمربع زیربنا که یک ورودی با یک سردر زیبا دارد.

در سردر ورودی بنا نوشته شده: رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط‌های جاده ابریشم است و در متون تاریخی منزل رباط شرف را آبگیر یا آبگینه نامیده‌اند. دو اطاق مرکب دو طرف آن بوده و یک ایوان ورودی دارو میان این در و حیاط یک دالان است.

این بنا دو صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان است و همچنین آجرچینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد. در این رباط چند مسجد و محراب دیده می‌شود که همه با کتیبه‌های گلی و گچی تزئین شده‌اند.

حیاط اول بنا مستطیل شکل است و در دو سوی مدخل ان دو تالار دراز برای اقامت نگهبانان بنا شده است. در دو طرف دیگر حیاط که عرض کمتری دارد، ایون‌هایی است که تا دیوار خارجی امتداد دارد و شامل ۲ اتاق و عمود بر رواق داخلی است.

دالانی با سردر بلند پیش از حیاط دوم ساخته شده که در دو طرف آن دو راه وجود دارد و هر یک به دری می پیوندد و یکی به در مسجد و دیگری به در ورودی تالار مستطیل شکل.

بنای دو سوی حیاط دوم نیز چون تاسیسات حیاط اول است؛‌ فقط در جلو اتاق‌ها رواقی است که حیاط دوم را دور می‌زند.

در طرف راست دالان ورودی به حیاط دوم اتاقی است که گویا جایگاه نگهبانان بوده است، میان این اتاق و اتاق‌های بالای دالان نیز پلکانی ساخته‌اند.

در حیاط مربع شکل دوم آثار یک حوض بزرگ را می‌توان دید. قسمت‌ اصلی بنا در انتهای حیاط دوم است و در پشت ایوان انتهایی آن محوطه‌ای چهارگوش با سه در ساخته‌اند. روبروی ایوان، شاه‌نشین است که طرف راست آن به اصطبل و طرف چپ بنا به اتاق‌ها و حیاط‌های خصوصی راه دارد.

در دو طرف شاه‌نشین دو حیاط چهار ایوانی کوچک برای استفاده نزدیکان و در زیر گنبدخانه‌های انتهایی رباط دو حوض انبار ساخته شده است. در دو گوشه حیاط دوم نیز دو تالار ستوندار بنا کرده‌اند.

از ویژگی‌های بنای رباط شرف دو مسجد است که یکی در طرف چپ الان ورودی به حیاط اول قرار دارد و دارای دو ورودی به دالان است. مسجد دیگر در طرف چپ دالان ورودی به حیاط است و دو محراب درد. همچنین بنا دارای ۶ برج است که ۴ برج آن در حیاط دوم به صورت هشت گوش ساخته شده و ۲ برج در حیاط اول دارد.

محور اصلی بنا از جنوب‌شرقی به شمال‌غربی است و نشان می‌دهد بنا با توجه به قبله ساخته شده است. در واقع سردر ورودی به حیاط دوم- ایوان و شاه‌نشین روی محور اصلی بنا ساخته شده است.

در وسط رباط حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی دو اصطبل برای استراحت اسب‌ها و در اطراف دهلیزهایی برای اسکان مسافران وجود دارد.

نقشه ساختمان رباط شرف با دیگر کاروانسراها تفاوت دارد. وجود کتیبه‌های گچی و طرح‌های آجرپینی در بقیه کاروانسراها معمول نبوده، ولی در کاروانسرای رباط شرف تقریبا تمام آجرچینی‌ها که در نمای دیوارها، گنبدها و طاق‌های آن ایجاد شده طرح‌دار هستند

گچبری‌های رباط شرف از جالب‌ترین نمونه‌های این هنر در سده ششم هجری است تا جایی که کتیبه‌های حاشیه محراب‌های دو نمازخانه کاروانسرا با بهترین کتیبه‌های محراب‌های مساجد ایران از لحاظ زیبایی و طرح برابری می‌کند.

در سال ۱۳۵۶ با خاکبرداری از اتاق‌های رباط شرف مجموعه‌ای از ظروف فلزی فرمان‌های عهد صفوی سفالینه‌های سلجوقی سکه‌هایی از ادوار اسلامی و نیز ظرفی منحصربه‌فرد متعلق به سده‌های ۴ و ۵ قمری به دست آمده است.