چند روز پس از اعلام خبر کوچک شدن بافت تاریخی گرگان، حالا نوبت به بافت تاریخی سبزوار رسیده و وزارت میراث فرهنگی در اقدامی برخلاف روال قانونی این وزارت خانه، بدون اطلاع کارشناسان دفتر حفظ و احیا بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی، دستور کوچک شدن حریم بافت تاریخی این شهر را ابلاغ کرده است. این بافت تاریخی ۲۷۵ هکتار بود که در بازنگری جدید به ۱۹۸ هکتار کاهش پیدا کرد. 

 هرچند بافت تاریخی سبزوار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت نرسیده و بافت ثبتی به‌شمار نمی‌رود، اما یکی از بافت‌های ابلاغی کشور است که نخستین بار در سال ۱۳۸۸ محدوه آن توسط سازمان وقت میراث فرهنگی ابلاغ شد و بار دیگر در سال ۱۳۹۴ به‌همراه ۱۶۸ محدوده بافت‌های تاریخی کشور توسط شورای عالی معماری و شهرسازی به دستگاه‌های ذیربط ابلاغ شد تا دستگاه‌های شهری که شامل استانداری و دیگر نهادهای شهری می‌شوند ملزم به حفاظت از این بافت تاریخی شوند. 

بافت تاریخی سبزوار جزو بافت‌های ارزشمند کشور است که به‌واسطه اهمیت و ارزش‌های تاریخی در مرکزیت آن، پایگاه ملی آن نیز ایجاد شده است. با این وجود وزارت میراث فرهنگی دستور کوچک شدن حریم بافت تاریخی این شهر را با تصمیم معاونت تاریخی سبزوار صادر کرده است. 

براساس پیگیری‌ها کارشناسان دفتر حفظ و احیای بناهای تاریخی کشور که مسئول بازبینی حرایم آثار، بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی هستند، اطلاعی از چگونگی کوچک شدن حریم بافت تاریخی سبزوار ندارند و معاونت میراث‌فرهنگی و دفتر ثبت آثار تاریخی که خود باید نگاهبان میراث فرهنگی ایران باشند، بدون انجام مطالعات کارشناسی و تایید نقشه بازبینی حریم بافت تاریخی سبزوار از سوی دفتر حفظ و احیای بافت‌ها و بناهای تاریخی، اقدام به کوچک کردن بافت ابلاغی سبزوار کرده‌اند. 

خطای مدیریتی در بافت تاریخی سبزوار

اما ماجرای کوچک شدن حریم بافت تاریخی سبزوار که در فهرست بافت‌های تاریخی ابلاغ شده اما ثبت ملی نشده کشور قرار دارد، چیست؟ 

بافت‌های تاریخی ابلاغ شده محدوده‌هایی هستند که باید توسط دستگاه‌های دولتی و غیردولتی مورد حفاظت قرار بگیرند تا پروسه مرتبط با ثبت ملی آن‌ها به اتمام برسد. اما حدود ۲ سال قبل و در سال ۱۴۰۱، براساس پیگیری‌های برخی نمایندگان مجلس، فشارها به وزارت میراث فرهنگی برای کوچک کردن حریم بافت تاریخی سبزوار آغاز شد. 

عزت الله ضرغامی همان زمان از دفتر حفظ و احیای بناهای تاریخی خواست تا تدقیق حریم بافت تاریخی سبزوار را آغاز کند. دفتر حفظ و احیای آثار تاریخی نیز از مسئولان استان خراسان رضوی خواست تا برای آغاز به تدقیق حریم بافت ابلاغی سبزوار، مشاور مورد اطمینانی را معرفی کنند تا پس از مطالعات کارشناسی، تصمیم گیری درخصوص این بافت تاریخی ارزشمند ابلاغ شده انجام شود. پیگیری‌های دفتر حفظ و احیای بافت‌ها و بناهای تاریخی اما بی‌نتیجه ماند و پاسخی از مسئولین استانی دریافت نشد. 

بی‌اطلاعی کارشناسان اداره کل حفظ و احیای بافت ها، بناها و محوطه‌های تاریخی ادامه یافت تا آن که چندی قبل حریم کوچک شده بافت تاریخی سبزوار با امضای وزیر میراث فرهنگی به استاندار خراسان رضوی ابلاغ شد. 

صالحی امیری به احتمال زیاد بدون اطلاع از پیشینه ماجرا، پای نامه‌ای را امضا کرده است که معاونت میراث فرهنگی روی میز او گذاشته است و بنر تبریک برای آغاز ساخت و ساز در این بافت تاریخی را در سبزوار بالا برده است. 

موضوع اصلی اما در این نکته آن است که بافت تاریخی سبزوار هنوز ثبت ملی نشده است و دفتر ثبت آثار تاریخی بدون اطلاع کارشناسان دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی اقدام به کوچک‌سازی همین بافت کرده است. 

بافت تاریخی سبزوار امروز با عنوان «محدوده بافت ملی» شناخته و ابلاغ شده است و بنابراین این بافت اصلا عرصه و حریم نداشته که دفتر ثبت آثار تاریخی بخواهد آن را کوچک کند و در پی آن، بنر تبریک برای آزاد شدن ساخت و ساز در آن در شهر سبزوار برافراشته شود. 

امکان انتشار نقشه ابلاغ شده وجود ندارد

پیگیری‌ها از وزارت میراث فرهنگی برای انتشار نقشه حریم کوچک شده بافت تاریخی سبزوار مشخص کرد که دفتر ثبت آثار ملی حتی از در اختیار گذاشتن نقشه کوچک شده حریم بافت تاریخی سبزوار به کارشناسان اداره کل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی از ترس انتشار عمومی آن خودداری کرده و اعلام کرده که این نقشه نباید در دسترس هیچکس قرار بگیرد. 

نتیجه این اقدام آن است که از این پس هر یک از مالکین در بافت تاریخی سبزوار می‌توانند براساس نظر معاونت میراث فرهنگی و دفتر ثبت آثار تاریخی بدون آن که تاییدیه اداره کل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی پای حریم کوچک شده بافت تاریخی سبزوار وجود داشته باشد، در محدوده کوچک شده بدون نیاز به در نظر گرفتن ضوابط ساخت و ساز در بافت‌های تاریخی کشور اقدام به احداث ساختمان‌های بلندمرتبه کنند. 

نقشه بافت ابلاغ شده سبزوار بر اساس عکس ۱۳۳۵

تشکیل پایگاه میراث فرهنگی برای یک بافت تاریخی نشانه جایگاه بالای چنین بافت‌هایی است و بافت تاریخی سبزوار جدا از اینکه دارای عناصر ارزشمند معماری و تاریخی است، به واسطه‌ی آنکه دارای پایگاه میراث فرهنگی است، همچون هر بافت دیگر ملزم به رعایت رویه‌های قانونی است که حالا و اتفاقا توسط خود وزارت میراث فرهنگی دور زده شده و خطر آن است که این تجربه می‌تواند برای هر یک از ۱۷۸ محدوده بافت تاریخی ثبت ملی نشده اما ابلاغ شده کشور، تکرار شود. 

کدام بخش‌های بافت تاریخی سبزوار حذف شدند؟

کوچک کردن حریم بافت تاریخی سبزوار اقدامی غیرقانونی است اما حتی نقشه‌های حریم کوچک شده این بافت به اداره کل حفظ و احیاء بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی تحویل نشده تا مبادا مجوز حجم تخریب در این بافت تاریخی عیان شود. 

پیگیری‌های بیشتر در سبزوار و مشاهده ویدیویی که نماینده سبزوار (که از قضا بنر تبریک آغاز ساخت و سازها را در این بافت منتشر کرده است) نشر داده، مشخص کرد که بخشی از شمال، غرب و جنوب شرق بافت تاریخی سبزوار در نقشه طراحی شده توسط دفتر ثبت آثار تاریخی و معاونت میراث فرهنگی حذف شده است. دیگر قسمت‌های بافت تاریخی سبزوار نیز بلاتکلیف مانده و مشخص نیست وضعیت سایر بخش‌های بافت تاریخی سبزوار چه می‌شود؟ 

نقشه اصلاح شده بافت تاریخی سبزوار توسط وزارت میراث فرهنگی در سال ۱۴۰۳ بر اساس ویدیوهای انتشار یافته نماینده مجلس

بافت تاریخی سبزوار از آن جهت بی‌پناه مانده است که هنوز به ثبت ملی نرسیده و دست اندازی به آن مشمول مواد ۵۶۸ تا ۵۶۹ قانون مجازات اسلامی نمی‌شود. نکته مهم آن است که وقتی یک بافت تاریخی به عنوان محدوده تاریخی و بافت ابلاغی از سوی وزارت میراث فرهنگی و وزارت راه و شهرسازی ابلاغ می‌شود وضعیت حفاظتی آن درجه ضعیف‌تری پیدا می‌کند و به همین دلیل حالا بافت تاریخی سبزوار در خطر جدی تخریب قرار گرفته و ممکن است در نبود ضوابط ثبت ملی برای این محدوده تاریخی، بخش‌های زیادی از بافت این شهر زیر لودر ساخت و ساز برود و تخریب شود. 

از دفتر ثبت و معاونت میراث بپرسید

در رابطه با این ماجرا سراغ سیدجواد موسوی مدیر کل میراث‌فرهنگی خراسان رضوی رفتیم. او می‌گوید: بهتر است این ماجرا را از مدیریت دفتر ثبت آثار تاریخی و معاونت میراث فرهنگی پیگیری کنید. 

«احسان ظهره وندی» معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی اما در مورد اتفاق رخ داده در بافت تاریخی سبزوار در پاسخ به این که کدام بخش از بافت تاریخی سبزوار از محدوده ابلاغ شده حذف شده است؟ گفت: بافت تاریخی سبزوار جزو ۱۶۸ بافت تاریخی ابلاغی بود و نقشه آن را براساس عکس سال ۱۳۳۵ کشیده و به تهران ارسال کردند. خطی دور محدوده ابلاغ شده کشیده و تاکید کرده بودند که می‌توان برای آن ضوابط اختصاصی و طرح ویژه تهیه کرد تا دارای ضوابط بافت تاریخی شود. 

او افزود: در بافت تاریخی سبزوار محدوده وسیع‌تری را در قسمت شمال در نظر گرفته بودند که آن زمان هیچ اثر و خانه و کوچه‌ای در آن محدوده وجود نداشت و زمین خالی بود. وضع موجود هم به گونه‌ای بود که تا قبل از ابلاغ به عنوان محدوده تاریخی، مملو از آپارتمان شده بود. در حالی که سال ۱۳۳۵ اصلا اثری از ساخت و ساز و کوچه و خانه در این بخش نبود. 

او گفت: در سال ۹۶ نیز که محدوده تاریخی ابلاغ شد ساخت و سازهای زیادی در این منطقه صورت گرفته بود و اسناد آن هم موجود است. 

معاون میراث فرهنگی استان خراسان رضوی گفت: اعتراضات زیادی در شهر سبزوار پس از ابلاغ محدوده بافت تاریخی صورت گرفت که معترض بودند چرا یک خانه ساخته شده و خانه کناری اجازه ساخت ندارد. 

او افزود: به دلیل اعتراضات صورت گرفته به درخواست مردم و نمایندگان شهر سبزوار نامه‌ای را به وزارت خانه فرستادیم و به دفتر ثبت آثار تاریخی ارجاع شد. 

معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی در پاسخ به این سوال ایلنا که با توجه به ثبت ملی نبودن بافت تاریخی سبزوار چرا این نامه به دفتر ثبت آثار تاریخی ارجاع شده است و آیا این موضوع غیرعادی نیست؟ گفت: ما نامه را خطاب به دکتر دارابی معاون میراث فرهنگی ارسال کردیم و پس از این اقدام از دفتر ثبت آثار تاریخی آقای ارجمند به سبزوار سفر کردند. البته پیش از آن نیز آقای ضرغامی به سبزوار آمده بود و نمایندگان سبزوار دغدغه‌های خود را به ایشان گفته بودند. 

ظهره وندی در پاسخ به این سوال که آیا اتفاق رخ داده برای بافت تاریخی سبزوار به دوران وزارت عزت الله ضرغامی بازمی‌گردد؟ گفت: بله شروع ماجرا از همان زمان بود و درخواست نمایندگان در زمان ایشان مطرح شد. 

او گفت: پس از سفر آقای ارجمندی به نمایندگی از دفتر ثبت آثار تاریخی به سبزوار براساس نقشه‌ای که مشاور طرح تفصیلی مشخص کرده بود، حدود بافت تاریخی مشخص و با عکس سال ۱۳۳۵ تطبیق داده شد. حدود تعیین شده را دوباره به تهران ارسال کردیم و دوباره دوستان از دفتر ثبت به سبزوار سفر کردند. 

معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی در پاسخ به پرسش مجدد ایلنا مبنی بر اینکه چرا دوباره از دفتر ثبت به سبزوار سفر کردند، مگر این موضوع مربوط به دفتر حفظ و احیاء نمی‌شود؟ گفت: این موضوع به وزارتخانه مربوط است و ما اطلاع نداریم. چون ما همه مکاتبات را خطاب به آقای دارابی معاون میراث فرهنگی ارسال می‌کردیم و خانم داوری مدیر دفتر حفظ و احیاء هم در جریان این مسائل بودند و در جلسه تهران هم نماینده ایشان حضور داشتند و تصمیم نهایی گرفته شد. 

او افزود: نقشه‌ها توسط مشاور تهیه و مجدد برای بررسی به تهران ارسال شد و الان اخباری که به نقل از یکی از نمایندگان می‌گویند که در بافت تاریخی ساخت و ساز انجام می‌شود، اینگونه نیست و تمام بافت هنوز هم ضابطه دارد و هیچ قسمتی از بافت خارج از ضابطه نیست. 

ظهره وندی در پاسخ به این سوال که آیا طرح به مراجع استانی از سوی دفتر ثبت آثار تاریخی ابلاغ شده است؟ گفت: هنوز چیزی به ما ابلاغ نشده است. ما نقشه‌ها را برایشان ارسال کرده‌ایم و در نهایت آن‌ها باید نقشه‌ها را تایید و برای ما ارسال می‌کردند. 

خبرنگار با اشاره به اهمیت بالای بافت تاریخی سبزوار که دارای پایگاه میراث فرهنگی است از معاون میراث فرهنگی خراسان رضوی پرسید، چگونه ممکن است که به جای اداره کل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی دفتر ثبت آثار تاریخی و معاونت میراث فرهنگی بدون طی روال قانونی در بازنگری بافت‌های تاریخی به موضوع بافت تاریخی سبزوار ورود کنند؟ گفت: انتظار ما هم این بود که از دفتر حفظ و احیاء پیگیری شود. ولی به هر حال این تصمیم وزارتخانه بود و دوستان دفتر ثبت تشریف آوردند. 

او افزود: در طرح جدید محدوده بافت تاریخی سبزوار فقط نقشه تهیه شده براساس عکس سال ۱۳۳۵ تعدیل شده و تمام هسته مرکزی بافت تاریخی سبزوار هنوز هم دارای ضوابط مرتبط با بافت‌های تاریخی است. 

پاسخ دفتر ثبت آثار تاریخی درباره چگونگی کوچک دن حریم بافت تاریخی سبزوارپیگیری‌

بررسی ها برای گفتگو با علیرضا ایزدی، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی در وزارت میراث فرهنگی درست در زمانی انجام شد که او در اجلاس یونسکو در پاراگوئه به سر می‌برد. 

با این حال ایزدی درباره چرایی کوچک شدن حریم بافت تاریخی سبزوار وعدم ارسال گزارش‌ها و نقشه‌ها به اداره کل حفظ و احیاء بافت‌ها، بناها و محوطه‌های تاریخی برای کارشناسی و تصمیم گیری نهایی در این خصوص اعلام کرد: «محدوده بافت تاریخی سبزوار اوایل دهه ۹۰ ابلاغ شده بود. استان خراسان رضوی نیز محدوده را بر تصویر هوایی سال ۱۳۳۵ منطبق کرد و ابتدا در شورای راهبردی پایگاه ملی بافت تاریخی سبزوار مصوب و بعد در شورای فنی میراث فرهنگی استان خراسان رضوی تصویب و در نهایت در شورای حریم استان خراسان رضوی مصوب و جهت تصویب نهایی و ابلاغ به وزارتخانه ارسال شد.» 

مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و فرهنگی همچنین اعلام کرد: «پس از جلسات متعدد کارشناسی در وزارتخانه نهایتا با حضور اعضای شورای ملی حریم کشور، محدوده بافت تاریخی سبزوار تصویب و ابلاغ گردید.» 

در پاسخ مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی تاکید شده است: «تنها مرجع قانونی بررسی، بازنگری و تدقیق حرایم ابلاغی، وزارت میراث فرهنگی، اداره کل ثبت آثار براساس دستوالعمل‌های ابلاغی مقام عالی وزارت است که با تکیه بر شورای ملی تخصصی حرایم آثار کشور اقدام به انجام امور می‌نماید. در موضوع بافت تاریخی سبزوار نیز همه اعضاء در جلسه حضور داشتند و موافقت خود را اعلام و هیچ مخالفی وجود نداشت که در نهایت توسط وزیر میراث فرهنگی ابلاغ شد.»