شهرهای آسیایی چگونه با آلودگی هوا مقابله می‌کنند؟
آلودگی هوا به بحرانی چندوجهی در کلان‌شهرهای جهان تبدیل شده است که سلامت ساکنان، اقتصاد شهری و عدالت اجتماعی را به چالش می‌کشد. بسیاری از شهرهای آسیایی با اجرای برنامه‌هایی بر پایه فناوری، مقررات سخت‌گیرانه و مشارکت عمومی به مقابله با این بحران پرداخته‌اند.
Admin1
آلودگی هوا یکی از چالش‌های جدی زیست‌محیطی درکلان‌شهرهای جهان است که سلامت عمومی، کیفیت زندگی و پایداری شهری را تهدید می‌کند. مقابله با این بحران نیازمند راهبردهایی فراتر از اقدامات مقطعی و نمادین است که توجه همزمان به زیرساخت، فناوری، مشارکت اجتماعی و اصلاح رفتارهای شهری را می‌طلبد. شهرهای بزرگ آسیایی همچون دهلی و پکن در سال‌های اخیر با اجرای برنامه‌های چندلایه و جامع، گام‌های مؤثری در کاهش آلاینده‌ها و بهبود کیفیت هوا برداشته‌اند.
دهلی؛ مهار آلودگی در پایتخت بحران‌زده هند
دهلی یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان است که به‌ویژه در فصل زمستان با بحران‌های شدید آلودگی هوا روبه‌رو می‌شود. طبق داده‌های مرکز ملی کنترل آلودگی هند (CPCB)، میانگین غلظت ذرات معلق پی‌ام ۲.۵ در نوامبر ۲۰۲۴ به بیش از ۳۵۰ میکروگرم بر متر مکعب رسید، در حالی که حد مجاز سازمان جهانی بهداشت ۱۵ میکروگرم است. در پاسخ به این وضعیت بحرانی، دولت ایالتی دهلی در ژوئن ۲۰۲۵ برنامه جامع «طرح کاهش آلودگی هوای ۲۰۲۵» را راه‌اندازی کرد که مجموعه‌ای از اقدامات سخت‌گیرانه، فناورانه و زیست‌محیطی را در بر می‌گیرد.
در بخش حمل‌ونقل، از آغاز نوامبر ۲۰۲۵ ورود خودروهای تجاری به دهلی تنها در صورتی مجاز است که مطابق با استاندارد آلایندگی BS-VI یا مجهز به سوخت CNG یا موتور الکتریکی باشند. این استاندارد که معادل یورو ۶ در اروپاست، انتشار ذرات معلق و اکسیدهای نیتروژن را تا ۸۰ درصد کاهش می‌دهد. برای اجرای این مقررات، بیش از ۲۵۰ دوربین تشخیص پلاک در ورودی‌های شهر و جایگاه‌های سوخت نصب شده است که به‌صورت لحظه‌ای تخلفات را ثبت و جریمه را برای صاحب پلاک ارسال می‌کنند.
در حوزه کنترل گردوغبار، ساختمان‌های بزرگ‌تر از ۳۰۰۰ متر مربع همچون مراکز خرید، هتل‌ها و برج‌های مسکونی موظف به نصب سیستم‌های مه‌پاش هستند که ذرات معلق را ته‌نشین می‌کنند. تا سپتامبر ۲۰۲۵، ۱۴۰ تفنگ مه‌پاش و ۱۰۰۰ آب‌پاش در سطح شهر مستقر شده است که ۱۳ نقطه بحرانی آلودگی را هدف قرار می‌دهند. این نقاط شامل مناطق پرتردد همچون آن‌اند ویهار، آی‌تی‌او و منطقه صنعتی نریلا هستند.
طرح موسوم به «درختی به نام مادر» با هدف کاشت هفت میلیون درخت در سراسر شهر نیز آغاز شده و تا پایان تابستان ۲۰۲۵، بیش از ۴.۲ میلیون نهال در پارک‌ها، حاشیه بزرگراه‌ها و مدارس کاشته شده است. این پوشش گیاهی علاوه‌بر جذب آلاینده‌ها، دمای سطح شهر را تا دو درجه سانتی‌گراد کاهش داده است.
در بخش ساخت‌وساز، سایت‌های ساختمانی بزرگ موظف به ثبت‌نام در سامانه نظارت شهری، نصب پایشگرهای کیفیت هوا، استفاده از تورهای ضدگردوغبار و محدود کردن فعالیت‌های تخریبی در دوره‌های اوج آلودگی هستند، همچنین استفاده از مصالح بازیافتی در پروژه‌های دولتی الزامی شده است. طبق گزارش شهرداری دهلی، تا سپتامبر ۲۰۲۵ نزدیک به ۸۷ درصد پروژه‌های عمرانی دولتی از مصالح بازیافتی استفاده کرده‌اند.
ناوگان اتوبوس‌های برقی با ۵۰۰۰ دستگاه جدید و ۲۲۹۹ ریکشای برقی توسعه پیدا کرده است. خطوط متروی دهلی نیز با اضافه شدن ۳۵ کیلومتر مسیر جدید، ظرفیت جابه‌جایی روزانه را به بیش از ۶ میلیون نفر رسانده‌اند. این اقدامات موجب کاهش ۱۸ درصدی در تردد خودروهای شخصی در مناطق مرکزی شهر شده‌اند.
توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل پاک در دهلی با چالش‌هایی همچون کمبود ایستگاه‌های شارژ، هزینه بالای خودروهای برقی و محدودیت در ظرفیت مترو روبه‌رو است. با این حال، طبق اعلام اداره حمل‌ونقل دهلی، تا پایان نیمه نخست سال ۲۰۲۵، تعداد ایستگاه‌های شارژ سریع به ۱۲۰۰ واحد رسیده و بیش از ۳۵ درصد از ناوگان تاکسی‌های شهری به مدل‌های برقی تبدیل شده است، همچنین خط جدید متروی «مجنون‌کاتیلا – ایندراپورام» با طول ۱۸ کیلومتر در حال ساخت است که پیش‌بینی می‌شود روزانه ۴۰۰ هزار مسافر را جابه‌جا کند.
یکی از اقدامات نوآورانه در چهارچوب این برنامه، اجرای آزمایشی پروژه بارورسازی ابرها از اکتبر تا فوریه است. این طرح با همکاری مؤسسه ملی هواشناسی هند (IMD) و دانشگاه فناوری کانپور، به‌منظور ایجاد باران مصنوعی و کاهش غلظت آلاینده‌ها در جو طراحی شده و هدف اصلی آن، شست‌وشوی ذرات معلق از هوای شهر در روزهایی است که غلظت آلودگی به سطح بحرانی می‌رسد.
در مرحله نخست این پروژه، دو پرواز آزمایشی با استفاده از ماده یدید نقره در منطقه شمالی دهلی انجام شد و نتایج اولیه نشان داد که طی ۲۴ ساعت پس از عملیات، غلظت ذرات معلق پی‌ام ۲.۵ در محدوده تحت تأثیر تا ۲۵ درصد کاهش پیدا کرد. این دستاورد، امیدواری‌هایی را نسبت به استفاده هدفمند از فناوری‌های اقلیمی برای مدیریت بحران آلودگی هوا در کلان‌شهرها ایجاد کرده است.
در حوزه فناوری، سامانه‌های پایش لحظه‌ای کیفیت هوا به‌صورت شبکه‌ای در ۷۲ نقطه شهر نصب شده‌اند که داده‌ها را هر ۱۵ دقیقه به مرکز کنترل ارسال می‌کنند. این داده‌ها در قالب اپلیکیشن «دهلی سبز» در دسترس عموم قرار دارد و شهروندان می‌توانند وضعیت آلودگی محله خود را بررسی و گزارش تخلفات زیست‌محیطی را ثبت کنند. این اپلیکیشن تاکنون بیش از دو میلیون بار دانلود شده و روزانه ۵۰۰۰ گزارش مردمی دریافت می‌کند.
کمپین‌های آموزشی در حوزه سلامت عمومی، با همکاری وزارت بهداشت اجرا شده‌اند که شهروندان را به استفاده از ماسک‌های N۹۵، پرهیز از فعالیت‌های بیرونی در ساعات اوج آلودگی، مصرف آنتی‌اکسیدان‌ها و استفاده از تصفیه‌کننده‌های هوا در فضای داخلی تشویق می‌کنند. طبق نظرسنجی مؤسسه مرکز مطالعات توسعه اجتماعی هند (CSDS)، ۶۳ درصد شهروندان دهلی در تابستان ۲۰۲۵ از ماسک‌های استاندارد استفاده کرده‌اند.
یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در اجرای برنامه کاهش آلودگی، تعامل با ایالت‌های هم‌جوار همچون پنجاب و هاریانا است که سوزاندن بقایای کشاورزی در آن‌ها سهم قابل‌توجهی در افزایش آلودگی هوای پایتخت دارد. طبق گزارش سامانه پیش‌بینی و پژوهش کیفیت هوا و وضعیت جوی، در ماه نوامبر ۲۰۲۴، بیش از ۳۵ درصد از ذرات معلق ثبت‌شده در دهلی ناشی از آتش‌سوزی‌های کشاورزی در این مناطق بوده‌اند. دولت دهلی با ارسال نامه‌های رسمی، درخواست همکاری برای جایگزینی روش‌های پایدار مدیریت پسماند کشاورزی کرده و پیشنهاد تأمین یارانه برای دستگاه‌های تبدیل کاه به کود آلی را مطرح کرده است.
پکن؛ گذار بر پایه فناوری از دود به هوای پاک
پکن، پایتخت چین، در دهه‌های گذشته با بحران‌های شدید آلودگی ناشی از سوخت زغال‌سنگ، صنایع سنگین و ترافیک روبه‌رو بوده، اما از سال ۲۰۱۷ با اجرای برنامه‌های بلندمدت و سرمایه‌گذاری‌های عظیم، کیفیت هوای این شهر به‌طور چشمگیری بهبود پیدا کرده است. طبق داده‌های وزارت محیط‌زیست چین، میانگین غلظت ذرات پی‌ام ۲.۵ در پکن از ۸۹ میکروگرم در سال ۲۰۱۳ به ۳۸ میکروگرم در سال ۲۰۲۴ رسیده است که کاهشی بیش از ۵۷ درصد را نشان می‌دهد.
این شهر با اعمال استاندارد چین ۶ (معادل یورو ۶) برای خودروها، ورود خودروهای قدیمی و پرآلاینده را به مناطق شهری محدود کرده است. مناطق کم‌انتشار در ۹ ناحیه شهری گسترش پیدا کرده‌اند که تنها خودروهای برقی، هیبریدی یا مطابق با استاندارد مجاز به ورود به آن‌ها هستند. خودروهای آلاینده با جریمه‌های روزانه تا ۲۰۰ یوان روبه‌رو می‌شوند. تا ژوئن ۲۰۲۵، بیش از ۲.۳ میلیون خودرو در پکن به مدل‌های برقی یا هیبریدی تبدیل شده‌اند.
در بخش انرژی، پکن با تعطیلی ۳۷ نیروگاه زغال‌سنگی و جایگزینی آن‌ها با نیروگاه‌های خورشیدی، بادی و گاز طبیعی، سهم زغال‌سنگ در تولید انرژی را از ۷۰ درصد در سال ۲۰۱۰ به کمتر از ۱۵ درصد در سال ۲۰۲۵ رسانده است، همچنین نصب فیلترهای صنعتی و سامانه‌های پایش لحظه‌ای در ۱۲۰۰ واحد صنعتی بزرگ الزامی شده است. این اقدامات موجب کاهش ۴۸ درصد در انتشار دی‌اکسید گوگرد و ۳۵ درصد در اکسیدهای نیتروژن شده‌اند.
پکن با کاشت بیش از ۱۱ میلیون درخت و احداث ۲۵۰ پارک جدید، پوشش سبز شهری را به ۴۳ درصد رسانده است. این فضاها علاوه‌بر تصفیه طبیعی هوا، نقش مهمی در کاهش اثر جزیره گرمایی و ارتقای سلامت روانی شهروندان ایفا می‌کنند.
در زمینه فناوری، بیش از ۵۰۰۰ حسگر کیفیت هوا در سطح شهر نصب شده‌اند که داده‌های لحظه‌ای را به مراکز کنترل ارسال می‌کنند. این داده‌ها در تصمیم‌گیری‌های روزانه همچون اعمال محدودیت‌های ترافیکی، تعطیلی موقت واحدهای صنعتی یا هشدارهای سلامت عمومی نقش دارند. مدل‌سازی آلودگی با استفاده از هوش مصنوعی و داده‌های ماهواره‌ای نیز در این شهر در حال توسعه است.
کمپین‌های گسترده‌ای در حوزه آموزش و سلامت، با همکاری رسانه‌های ملی و مدارس اجرا شده‌اند که شهروندان را به رفتارهای محافظتی همچون استفاده از ماسک، کاهش فعالیت‌های بیرونی در روزهای آلوده و استفاده از حمل‌ونقل پاک تشویق می‌کنند. طبق گزارش شهرداری پکن، تا پایان نیمه اول ۲۰۲۵، بیش از ۷۵ درصد شهروندان از مسیرهای دوچرخه‌سواری و پیاده‌روهای جدید استفاده کرده‌اند.
یکی از نقاط قوت برنامه مقابله با آلودگی هوای پکن، هماهنگی بین‌دستگاهی و اجرای متمرکز مقررات است. کمیته ملی محیط‌زیست چین با همکاری وزارت انرژی، وزارت حمل‌ونقل و شهرداری پکن، برنامه‌ای پنج‌ساله تدوین کرده که شامل اهداف کمی دقیق از جمله کاهش ۲۰ درصد در انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۰۲۵ و افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر به ۳۰ درصد در سبد مصرف شهری است. طبق گزارش رسمی منتشرشده در ژوئیه ۲۰۲۵، سهم انرژی خورشیدی در تأمین برق شهری به ۱۲ درصد رسیده است و بیش از ۸۰۰۰ ایستگاه شارژ خورشیدی در سطح شهر فعال هستند.
در زمینه حمل‌ونقل عمومی، متروی پکن با ۲۷ خط فعال و طول کلی بیش از ۷۸۰ کیلومتر، روزانه حدود ۱۲ میلیون سفر را پوشش می‌دهد. این شبکه با اتصال به خطوط اتوبوس‌های برقی و مسیرهای دوچرخه‌سواری، نقش مهمی در کاهش ترافیک و آلودگی ایفا کرده است. بیش از ۹۰ درصد از اتوبوس‌های شهری نیز به مدل‌های تمام‌برقی یا هیبریدی تبدیل شده‌اند که طبق داده‌های منتشرشده، انتشار آلاینده‌های اکسید نیتروژن را تا ۶۵ درصد کاهش داده‌اند.
دولت پکن با همکاری بیمارستان‌های دولتی، سامانه هشدار آلودگی راه‌اندازی کرده است که در روزهای بحرانی، پیامک‌های هشدار به شهروندان ارسال می‌کند. این سامانه همچنین به‌صورت خودکار برنامه‌های ورزشی مدارس را لغو و فعالیت‌های فضای باز را محدود می‌کند. طبق نظرسنجی مؤسسه سلامت شهری چین، ۷۸ درصد از شهروندان پکن در سال ۲۰۲۵ حداقل یک بار از ماسک‌های فیلتردار استفاده کرده‌اند و ۴۲ درصد از تصفیه‌کننده‌های هوا در منازل بهره می‌برند.
تجربه دهلی و پکن نشان می‌دهد که مقابله با آلودگی هوا نیازمند ترکیبی از سیاست‌گذاری دقیق، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سبز، فناوری‌های نوین، مشارکت مردمی و همکاری منطقه‌ای است. این دو شهر با وجود تفاوت‌های اقلیمی، اقتصادی و سیاسی، توانسته‌اند با اتخاذ رویکردهای چندلایه، مسیر بهبود کیفیت هوا را هموار کنند و الگویی برای سایر کلان‌شهرهای جهان ارائه دهند. استمرار این اقدامات و ارزیابی منظم نتایج، شرط اصلی موفقیت بلندمدت در حفظ سلامت عمومی و پایداری زیست‌محیطی خواهد بود.
