با گذر به سوی تکامل و توسعه شهری، بعضی ساختمان‌های تاریخی یا حتی مدرن هدف اصلی استفاده خود را از دست می‌دهند و به فضاهای بدون استفاده و متروکه‌ای تبدیل می‌شوند که به صورت شکافی بین سازه‌های جدید باقی می‌مانند. این فضاها پتانسیل بالایی برای بازسازی، تغییر کاربری و ادغام در جامعه و ایجاد فضاهای خیره کننده دارند. به‌عنوان مثال، یک مسیر راه‌آهن متروکه که قبلاً دو منطقه را به هم متصل می‌کرد، می‌تواند به یک مسیر پیاده‌روی سبز و محلی برای اجتماع شهروندان با اهداف فرهنگی تبدیل شود. امروزه بسیاری از ساختمان‌های متروکه در شهرها به دلایلی نظیر از دست دادن کاربری سابق خود، متروکه هستند. رها کردن یک بنا نه‌تنها به‌طور خودکار ارزش آن ساختمان را افزایش نمی‌دهد بلکه ممکن است به خاطر خرابکاری یا تصاحب توسط مجرمان اثر معکوس در ارزش ساختمان داشته باشد. به همین دلیل، استفاده موقت از ساختمان‌های خالی، به عنوان مثال برای باغبانی شهری یا مراکز اجتماعی و فرهنگی می‌تواند تأثیر مثبتی در ارزش ساختمان داشته باشد و علاوه بر آن تصویر محله و همچنین خود فضا را بهبود ببخشد.

در کشورهای مختلف، شهرها با توجه به موقعیت خاص خود به شیوه‌های متفاوتی با ساختمان‌های متروکه برخورد می‌کنند. در سوئیس، توسعه‌دهندگان بر توسعه شهر به سمت داخل تمرکز می‌کنند و به دنبال فضاهایی درون مناطق شهری و ساختمان‌های خالی از سکنه هستند تا از زمین‌های طبیعی کمتری برای توسعه شهر استفاده کنند و بدین ترتیب از طبیعت خود محافظت کنند. یک نمونه برای تغییر کاربری موفقیت‌آمیز، ساختمان بزرگ سابق فرآوری شیر در زوریخ است که به مکانی برای آموزش، فرهنگ و مسکن تبدیل شد.

در آلمان مناطق صنعتی قدیمی تحت حفاظت میراث قرار می‌گیرند و بعضی از آنها بدون تخریب تغییر کاربری می‌دهند. نمونه خوبی از این تبدیل، منطقه «روهر» در غرب آلمان است که برای بیش از ۲۰۰ سال مرکز صنعتی این کشور بود و معدن زغال سنگ به عنوان بخشی ثابت از زندگی کاری مردم محلی بود. بسیاری از ساختمان‌های این مرکز صنعتی پس از تعطیل شدن کارخانه‌ها، تحت نظر سازمان میراث، به عنوان مراکز فرهنگی یا مسکن استفاده شد. مثال دیگر تبدیل یک منطقه صنعتی متروکه در دویسبورگ است که به یک پارک منظره تبدیل شد. در سال‌های اخیر، زمین‌های نظامی متروکی که توسط متفقین پس از جنگ جهانی دوم به ویژه توسط ارتش ایالات متحده ایجاد شده بود و اکثراً در مراکز شهرها واقع شده‌اند، در معرض توسعه و ادغام در شهر قرار گرفتند و تبدیل به مناطق آموزشی شدند. برخی از ساختمان‌ها به عنوان پناهگاه موقت برای مردم در زمان‌های اضطراری استفاده می‌شود اما هدف بلندمدت استفاده از این املاک برای مدارس و فروشگاه‌ها است.

مزایای تغییر کاربری فضاهای بدون استفاده

یک استراتژی برای مقابله با کمبود فضا، توسعه شهری به سمت مرکز است تا از پراکندگی شهری جلوگیری شود. یکی از مزایای این استراتژی این است که می‌توان از زیرساخت‌های موجود استفاده کرد و جلوی تجاوز به زمین‌های کشاورزی و طبیعی اطراف شهرها را گرفت. استفاده مجدد از فضاهای بدون استفاده این فرصت را برای طراحان شهری فراهم می‌کند که شهرهای متراکم‌تری را ایجاد کنند و بتوانند تعداد رو به افزایش افرادی را در خود جای دهند که به دنبال فرصت‌ها و زندگی بهتر به مناطق شهری مهاجرت می‌کنند. ایجاد شهری متراکم با حمل‌ونقل عمومی بهتر، گامی به سوی کاهش آلودگی و افزایش حفاظت از محیط زیست است، برخلاف شهری که به‌طور گسترده‌ای پراکنده است و به خودروها به عنوان روش اصلی حمل‌ونقل متکی است. یک ساختمان جدید با بهینه‌سازی مصرف انرژی بعد از حدود ۱۰ تا ۸۰ سال می‌تواند بر اثرات زیست‌محیطی فرآیند ساخت خود غلبه کند، این در حالی است که اگر از ساختمان‌های موجود استفاده مجدد شود بار کربنی که قبلاً به محیط وارد شده بود جبران می‌شود و بار جدیدی به محیط اضافه نمی‌شود.

علاوه بر صرفه‌جویی اولیه که به‌خاطر استفاده مجدد از مصالح و زیرساخت‌های موجود و اجتناب از تخریب و هزینه‌های ساخت و ساز جدید حاصل می‌شود، تغییر کاربری یک ساختمان می‌تواند کسب‌وکارهای اطراف خود را احیا کند و رونق اقتصادی را به آن منطقه بازگرداند.

گاهی حتی زندگی یا کار در یک سازه قدیمی بازسازی شده می‌تواند برای مردم بسیار جذاب باشد، چرا که عناصر منحصربه‌فرد و قوی قدیمی باعث بهبود زندگی شهری و ایجاد آرامش در محیط می‌شود. تغییر کاربری مناطق متروکه به زیبایی شهر کمک می‌کند زیرا مکان‌های بلااستفاده پر از زباله، یا ساخت‌وسازهای ناتمام یا در حال فروریختن ظاهر ناخوشایندی به شهر می‌دهند.

انواع استفاده مجدد در معماری

استفاده مجدد از ساختمان‌های بدون استفاده می‌تواند اشکال مختلفی مانند نوسازی، حفاظت تاریخی، ادغام و نماگرایی داشته باشد تا کاربرد یک سازه را به عنوان مدرسه، پارک‌های عمومی، هتل، فروشگاه، ادارات یا آپارتمان‌ها به‌روزرسانی کند.

استفاده مجدد با حفظ ساختار تاریخی، فرآیندی است که اغلب به عنوان مصالحه‌ای بین حفظ و تخریب در نظر گرفته می‌شود. در این حالت شکل، یکپارچگی و مصالح موجود ساختمان حفظ می‌شود و اضافات و تغییرات بیرونی طبق استانداردهای منتشر شده انجام می‌شود و ارتقا مکانیکی، الکتریکی و لوله‌کشی با حداقل مداخلات صورت می‌گیرد. یکی از بزرگترین مزایای این روش انعطاف‌پذیری در استفاده از مصالح جدید و کارآمد و در عین حال ادای احترام به تاریخ ساختمان است. این رویکرد عملکرد ساختمان را بهبود می‌بخشد در حالی که ردپای کربن آن را کاهش می‌دهد.

نوسازی، نوع دیگری از استفاده مجدد در معماری است که مستلزم طراحی جدید برای سازه است. در این روش به‌طورکلی تعمیر و بازسازی در ساختمان انجام می‌شود اما هدف اصلی ساختمان حفظ می‌شود.

ادغام و یکپارچه‌سازی شامل ساخت‌وساز در اطراف یک بنای اصلی با حفظ ساختار اصلی است، درحالی‌که آن را در داخل یک مجموعه جدید قرار می‌دهد. یکی از نمونه‌های بارز ادغام، برج آبی جاگرزبورگ دانمارک است که به خوابگاه دانشجویی و مکانی فرهنگی تبدیل شد.

نماگرایی یا نماسازی یک تاکتیک طراحی شهری برای حفظ نمای ساختمان و در عین حال تخریب بخش عمده‌ای از ساختمان برای جایگزینی آن با یک سازه مدرن است. این روش می‌تواند جایگزینی باشد که هم جلوی پاک کردن ردپای تاریخی یک شهر را می‌گیرد و هم امکان توسعه شهری را فراهم می‌کند.

در این میان توجه به این نکته ضروری است که تغییر کاربری ساختمان‌های موجود به راحتی می‌تواند موقعیت‌های خطرناکی به دلیل حوادث غیرمنتظره یا برنامه‌ریزی نشده‌ای ایجاد کند که کنترل آنها دشوار است. به خصوص در ساختمان‌های قدیمی که ممکن است مصالح نامناسبی در سازه استفاده شده باشد و یا در کارخانه‌های تعطیل شده که ممکن است خاک به دلیل مواد شیمیایی آلوده شده باشد. بنابراین، مهم است که قبل از بازسازی امکان استفاده از مواد و مصالح نامناسب و همچنین مسائل غیر قابل پیش بینی مانند فروریختن ساختمان‌ها یا تشخیص مواد ضعیف مورد بررسی قرار گیرد.

در ادامه چند مثال از تبدیل مکان‌های بدون استفاده به مکان‌های کاربردی را در شهرهای جهان می‌بینیم.

رومانی

در مواجهه با چالش‌های اجتماعی، مانند افزایش تعداد سالمندان، معلولان و کودکانی که والدین آنها در خارج از کشور کار می‌کنند، شهر وزلو در رومانی فعالیت بازسازی شش نیروگاه سابق شهر را آغاز کرد. این نیروگاه‌ها به شش مرکز مراقبت روزانه، درست در مرکز بزرگترین محله‌های شهر تبدیل شدند که به‌طور مستقیم به ۳۰۰ سالمند، دانش‌آموز جوان و خانواده‌هایشان خدمات می‌دهند و همچنین یک سالن مجهز برای ارائه خدمات به ۱۴ هزار نفر از دانش‌آموزان، دانشجویان و کارمندان سازمان‌های غیردولتی تحت پوشش دارند. این خدمات شامل فعالیت‌های اجتماعی، برنامه‌های اوقات فراغت، مشاوره فردی و گروهی، مشاوره اجتماعی، کمک‌های پزشکی و اجتماعی، حمایت اخلاقی و عاطفی و خدمات پذیرایی است. به این ترتیب، با یک روش مشارکتی فرصتی برای کاهش و پیشگیری از طرد گروه‌های آسیب‌پذیر و حاشیه‌ای این شهر از زندگی اجتماعی و امکانات اقتصادی ایجاد شد که می‌تواند با موفقیت در شهرها و مناطق دیگر تکرار شود.

بمبئی

پل هوایی سناپاتی باپات مارگ بخشی از مجموعه جاده‌های اصلی این شهر است که بیش از ۱۱ کیلومتر در مرکز بمبئی امتداد دارد و آلودگی صوتی قابل‌توجهی ایجاد می‌کند. دو شرکت دانمارکی و هندی با همکاری یکدیگر، فضای متروک و پر سروصدای زیر این پل هوایی را به یک فضای سبز تعاملی یک مایلی تبدیل کردند. این طرح که یک عنصر زیرساختی بتنی را به یک فضای عمومی برای کل جامعه محلی تبدیل کرده است، امکانات رفاهی و فضای سبز مورد نیاز برای مردم از جمله سالن استراحت، سالن بدنسازی، محل نشستن در سایه و اتاق مطالعه فراهم کرد، تردد را بهبود بخشید و یک هویت بصری قوی برای این منطقه ایجاد کرد. فضای سبز که روی مجموعه‌ای از صفحه‌های پوشش فضا، یک طاق‌نما در ورودی و در دیوارها وجود دارد تنوع زیستی را ارتقا می‌دهد، فضاهای اطراف را خنک می‌کند و آلودگی صوتی را نیز کاهش می‌دهد.

میلان

امروزه ریل‌های راه‌آهن متروکه میلان توسط شهروندان به عنوان پارک استفاده می‌شود. ریه سبزی که مناظر طبیعی را با مناظر شهری و طبیعت اجتماعی و فرهنگی شهر ترکیب می‌کند و یک سکوی پرش واقعی برای پروژه‌های احیا و تبدیل مناطق فرسوده و بلااستفاده شهری به فضاهای عمومی است. پروژه‌ای که پارک رومی نام دارد، برای میزبانی بازی‌های المپیک زمستانی ۲۰۲۶ ساخته می‌شود، اما چشم‌انداز بلندمدت آن، ایجاد یک فضای سبز است که در سراسر محله توسعه یابد. ساختمان‌هایی که برای فعالیت‌های ورزشی طراحی شده‌اند به شیوه‌ای روان و طبیعی به انبوهی از باغ‌های معلق، جنگل‌ها، رودخانه‌ها و مسیرهای پیاده‌روی متصل می‌شوند که در سطوح مختلف به‌طور سیار در هم تنیده شده‌اند. این یک پروژه ساده نیست، بلکه یک استراتژی عملیاتی است که می‌تواند فضایی را که کارکرد شهری خود را از دست داده است، به یک منطقه زندگی و تفریح تبدیل کند تا سرزندگی به شهر بازگردانده شود.

ژاپن

پروژه‌ای در استان نارای ژاپن در حال توسعه منطقه مقابل ایستگاه تنری است، فضایی که با مساحت بیش از شش هزار متر مربع کاملاً خالی و بدون استفاده بود و امروزه به لطف یکپارچه‌سازی‌های چند منظوره در این شهر می‌درخشد. ساختارهای مقعر و محدبی که از مورفولوژی منظره و همچنین از شکل دایره‌ای مقبره‌های ژاپنی الهام گرفته است، منظره‌ای زیبا و شاعرانه را ترسیم می‌کند که در آن می‌توان بازی و استراحت کرد، نمایش اجرا کنید، ورزش کنید یا به آرامی بنشینید و یک فنجان چای بنوشید.

هنگ‌کنگ

مرکز جدید تای‌کوون هنگ‌کنگ که در سال ۲۰۱۸ افتتاح شد، به ۱۶ ساختمان تاریخی پلیسی و قضائی به عنوان یک مجموعه فرهنگی ۳۰۰ هزار فوت مربعی جان تازه‌ای بخشید. این سایت، سازه‌های ۱۵۰ ساله این منطقه را که یادگار دوران مستعمره بریتانیا است به محلی برای برگزاری کنسرت‌ها و نمایشگاه‌های هنری و آموزشی تبدیل کرده است تا مردم حین تفریح، معماری قدیم چین را که در روکش آلومینیومی الهام‌گرفته از آجرکاری‌های اصلی برجسته شده است تحسین کنند.

میشیگان

در سال‌های اخیر، شرکت فورد موتور وعده داده است که ایستگاه مرکزی تاریخی میشیگان در محله کورک‌تاون را به یک پردیس نوآوری با مساحت ۱.۲ میلیون فوت مربع تبدیل کند و دو هزار و ۵۰۰ کارمند فورد را به این منطقه بیاورد. طراحی این پردیس در نزدیکی یک ایستگاه قطار که بر حمل‌ونقل الکتریکی و خودران تمرکز دارد، نیازهای ساکنین و مشاغل را طوری اولویت‌بندی می‌کند که ارتباط با محله‌های اطراف برقرار شود و در عین حال هویت تاریخی منطقه حفظ شود.