حفاظت از طبیعت در دل شهرهای شلوغ

با افزایش تهدیدهای زیست‌محیطی و کاهش زیستگاه‌های طبیعی، کشورهای سراسر جهان به‌منظور حفاظت از گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر انقراض، به روش‌های نوآورانه و مشارکت‌محور روی آورده‌اند که استفاده از محیط‌های کنترل‌شده، باغ‌های خصوصی و باغ‌های مصنوعی حفاظتی برای حفاظت از گونه‌های در معرض خطر از جمله مهم‌ترین این روش‌هاست. این رویکرد که اغلب با مشاوره علمی، پشتیبانی فنی و مشوق‌های قانونی همراه است، به یکی از مؤثرترین شیوه‌های جهانی برای جلوگیری از انقراض گونه‌ها و بازسازی جمعیت‌های آسیب‌پذیر جانداران تبدیل شده است.

این رویکردها علاوه‌بر تکمیل مناطق حفاظت‌شده سنتی، با جلب مشارکت مالکان باغ‌ها، جوامع محلی و سازمان‌های زیست‌محیطی، شرایطی را ایجاد می‌کنند که گونه‌های نادر و آسیب‌پذیر بتوانند در زیستگاه‌های جدیدی رشد و بقای خود را تضمین کنند.

کاهش ظرفیت زیستگاه‌های طبیعی، نابودی اکوسیستم‌ها و تغییرات سریع اقلیمی، گونه‌های گیاهی و جانوری زیادی را با خطر نابودی روبه‌رو کرده است. در این شرایط، تمرکز صرف بر مناطق حفاظت‌شده پاسخگو نیست و لازم است که از فضاهای کنترل‌شده‌ای همچون باغ‌های خصوصی و باغ‌های مصنوعی نیز به‌عنوان زیستگاه‌های مکمل در حفاظت بهره گرفت.

باغ‌های خصوصی می‌توانند نقش پناهگاه‌های کوچک و مؤثر برای گونه‌های در حال انقراض ایفا کنند. تجربه‌های جهانی همچون حفظ گونه کمیاب گیاهی «مینوآرتیا اسمژکالی Minuartia smejkalii» در اروپا که در باغ‌های خصوصی و بعضی باغ‌های گیاه‌شناسی نگهداری می‌شود، گویای این واقعیت است که مالکیت خصوصی می‌تواند بخش مهمی از تلاش‌های حفاظتی باشد. این باغ‌ها محیطی فراهم می‌کنند تا گونه‌های حساس رشد کنند، بدون آنکه تهدیدهای معمول زیستگاه‌های طبیعی همچون تخریب و آلودگی وجود داشته باشد.

در آلمان، مفهوم باغ‌داری حفاظتی توسعه پیدا کرده و باغ‌داران و ساکنان شهری با کاشت گونه‌های بومی و در معرض تهدید، سهم مهمی در بازیابی جمعیت این گونه‌ها ایفا کرده‌اند. این روش که به آن «باغ‌داری حفاظتی» می‌گویند، موجب شده است که حتی در فضاهای انسانی شهری، حفظ گونه‌های بومی و حمایت از تنوع زیستی ممکن شود و انسان‌ها نقش مؤثری در این میان داشته باشند. آموزش مالکان باغ‌ها از طریق برنامه‌های آموزشی و تشویق‌های مالی و قانونی، افزایش تعهد آن‌ها را در حفاظت به‌دنبال داشته است. این مشارکت مردمی موجب شده که حفاظت تنها به نهادهای دولتی محدود نماند و در سطوح خرد نیز با اثربخشی بالا انجام شود.

از سوی دیگر، باغ‌های مصنوعی حفاظتی، همچون باغ‌های گیاه‌شناسی، نقش کلیدی در حفظ و تکثیر گونه‌های گیاهی و جانوری ایفا می‌کنند. این باغ‌ها که بخشی از برنامه‌های تحقیقاتی و آموزشی هستند، بسیاری از گونه‌های نادر را حفظ و محیط‌های کنترل‌شده‌ای برای بازتولید و آموزش فراهم می‌کنند. برای مثال، باغ‌های گیاه‌شناسی مناطق گرمسیری، علاوه‌بر حفظ گونه‌های گیاهی، زیستگاه‌هایی مناسب برای گونه‌های جانوری بومی همچون پرندگان و حشرات فراهم آورده‌اند.

در بعضی کشورها ازجمله آلمان، صنعت تولید گل و گیاه بومی به‌عنوان بخشی از سیاست‌های حفاظتی در نظر گرفته و تلاش می‌شود که گونه‌های بومی و در خطر ضمن تولید و توزیع، برای باغ‌داری‌های حفاظتی در مناطق مختلف عرضه شوند. این فعالیت‌ها در کاهش اثرات مخرب تغییرات اقلیمی بر اکوسیستم‌ها نیز مؤثر است.

نمونه‌های موفق این رویکرد در کلمبیا و ایالات متحده آمریکا مشهود است؛ در کلمبیا با همکاری سازمان‌های محیط‌زیستی، مالکان باغ‌های خصوصی در حفاظت از گونه‌هایی همچون درخت ماگنولیا مشارکت کرده‌اند و در ایالات متحده آمریکا پروژه‌هایی همچون «عرشه در باغ‌های جزیره The Deck at Island Gardens» با کاهش آلودگی نوری و کاشت گیاهان بومی توانسته‌اند زیستگاه‌های امنی برای گونه‌های در خطر ازجمله لاک‌پشت‌های دریایی فراهم کنند.

مزایای بالقوه استفاده از باغ‌های خصوصی و مصنوعی حفاظتی عبارتند از افزایش سطح زیستگاه‌ها، تشویق مشارکت مردمی، فراهم آوردن امکان تکثیر گونه‌ها در محیط‌های کنترل‌شده، تقویت پایداری اکوسیستم‌ها در برابر تغییرات اقلیمی، و ارتقا آموزش و پژوهش زیست‌محیطی. البته چالش‌هایی همچنین کمبود تخصص مدیریت زیستگاه، نیاز به تأمین مالی پایدار، الزام به تدوین سیاست‌های حمایتی و ضرورت نظارت مستمر بر اثرگذاری این برنامه‌ها وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.

به این ترتیب با استناد به مطالعات و نمونه‌های بین‌المللی که تصویری جامع از قابلیت‌ها و محدودیت‌های استفاده از باغ‌های خصوصی و مصنوعی حفاظتی در حفاظت از گونه‌های در معرض تهدید ارائه می‌دهد و مسیرهایی برای توسعه این رویکرد در کشورها ترسیم می‌کند، باغ‌های خصوصی و مصنوعی حفاظتی ابزارهایی نوین و اثرگذار در حفاظت تنوع زیستی به‌شمار می‌روند که با بهره‌گیری از ظرفیت جوامع محلی و مالکان باغ‌ها، چشم‌اندازی امیدوارکننده برای آینده گونه‌های در خطر ایجاد کرده‌اند. این مدل حفاظت نویدبخش آن است که هر باغ و فضای سبز می‌تواند به زیستگاهی برای گونه‌های در خطر تبدیل شود و هر فرد نقشی در پاسداشت حیات وحش ایفا کند.

جهان در مسیر حفاظت از حیات وحش با رویکردهای نوین

نگهداری از گونه‌های در خطر انقراض در باغ‌ها و باغ‌وحش‌های خصوصی و مصنوعی، البته با شرط رعایت دقیق اصول رفاه حیوانات و همچنین تلاش همزمان برای حفظ زیستگاه‌های طبیعی، راهکاری مؤثر برای حفاظت از تنوع زیستی است. کشورها بسته به شرایط خود، از این روش بهره می‌برند تا به حفظ گونه‌های کمیاب کمک کنند و آینده‌ای برای آن‌ها رقم بزنند. باغ‌ها و باغ‌وحش‌های خصوصی به‌عنوان محلی برای حفظ گونه‌های در خطر انقراض، یکی از راهکارهای مهم حفاظت از تنوع زیستی در جهان به‌شمار می‌روند. امروزه کشورهایی همچون جمهوری دومینیکن، ویتنام، تانزانیا، کامبوج و بعضی از مناطق جنوب آسیا با بهره‌گیری از باغ‌های مصنوعی محافظتی و حتی باغ‌های خصوصی، تلاش می‌کنند شرایطی شبیه زیستگاه طبیعی حیوانات را فراهم آورند تا از نابودی گونه‌های نادر جلوگیری کنند.

در جمهوری دومینیکن، «باغ ملی گیاه‌شناسی دکتر رافائل ما موسکوسو Dr. Rafael Ma. Moscoso National Botanical Garden» به‌عنوان نمونه‌ای بارز، نقش مهمی در حفاظت از پرندگان بومی جزیره، «هیسپانیولا Hispaniola» ایفا می‌کند؛ جایی که زیستگاهی شبیه‌سازی‌شده برای این گونه‌های در خطر ایجاد شده است. چنین باغ‌های گیاه‌شناسی زیستگاه‌هایی را فراهم می‌کنند که از محیط‌های طبیعی تقلید می‌کنند و حفاظت از گونه‌های بومی در معرض خطر را در مناطق شهری یا محدود تسهیل می‌کنند.

ویتنام نیز پروژه‌هایی برای حفظ گونه‌های میمون‌های خاص همچون «لنگور خاکستری شنگ grey-shanked douc langurs» دارد که در محیط‌های کنترل‌شده نگهداری می‌شوند و مورد مطالعه قرار می‌گیرند. در تانزانیا تلاش‌ها برای حفظ گونه در معرض خطر انقراض «آفتاب‌پرست کوتوله نگورو Nguru spiny pygmy chameleon» شامل حفاظت از زیستگاه‌ها و اقداماتی علیه تجارت غیرقانونی حیوانات خانگی از طریق برنامه‌های رهبری حفاظت از محیط زیست است. این تلاش‌ها شامل زیستگاه‌های کنترل‌شده در مقیاس کوچک است که برای شبیه‌سازی محیط طبیعی جنگل‌های کوهستانی این گونه طراحی شده‌اند.

در آسیای جنوبی و کامبوج نیز گلخانه‌های مصنوعی و پروژه‌های مبتنی‌بر جامعه، از حفاظت از گونه‌های نادر همچون نوک‌شاخ بزرگ و پرندگان در معرض خطر انقراض در پناهگاه حیات‌وحش لومفات کامبوج حمایت می‌کنند. ابتکارات شامل گردشگری سازگار با محیط زیست و توسعه پایدار محلی برای تأمین مالی و افزایش نتایج حفاظت است.

نگهداری حیوانات در این باغ‌ها و باغ‌وحش‌ها علاوه‌بر تأمین محیط زیستی مناسب برای گونه‌های در معرض خطر، به‌عنوان محل مطالعات علمی و آموزشی نیز مطرح است. ولی باید در نظر داشت که شرایط محدوده و کنترل‌شده امکان دارد به بروز مشکلات رفتاری و روانی در حیوانات منجر شود. به همین دلیل فعالان حوزه محیط زیست بر رعایت استانداردهای بین‌المللی در نگهداری و بهبود رفاه حیوانات تأکید دارند و معتقدند بهترین راهکار حفاظت، بازسازی و حفظ زیستگاه‌های طبیعی است.