تحول سبز در طراحی بیمارستان‌ها: معماری به عنوان راهی برای ارتقاء سلامت

در دهه اخیر، معماری بیمارستان‌ها از فرم‌های خشک و عملکردگرای گذشته فاصله گرفته و به‌سوی طراحی‌هایی حرکت کرده که سلامت روانی، آسایش محیطی و تعامل اجتماعی را در کنار درمان فیزیکی در نظر می‌گیرند. این تحول تحت تأثیر عواملی چون تغییرات اقلیمی، رشد فناوری‌های پزشکی و نیاز به تاب‌آوری در برابر بحران‌هایی همچون پاندمی‌ها شکل گرفته است.

رویکردهای نوین در طراحی مراکز سلامت از تمرکز صرف بر عملکرد پزشکی فاصله گرفته و به‌سوی طراحی انسان‌محور، طبیعت‌گرا و بر پایه فناوری حرکت کرده است. یکی از شاخص‌ترین ویژگی‌های معماری سلامت نوین، تلفیق طبیعت با فضاهای درمانی است. استفاده از نور طبیعی، چشم‌اندازهای سبز، دیوارهای گیاهی و مصالح بومی، به کاهش استرس بیماران و افزایش رضایت کارکنان کمک می‌کند. این عناصر بیوفیلیک نه‌تنها زیبایی‌شناسی فضا را ارتقا می‌دهند، بلکه به‌صورت علمی در بهبود روند درمان مؤثر هستند. مراکزی همچون «باغ سلامت نارگیل» در اندونزی نمونه‌ای از این رویکرد هستند که مراقبت‌های پیشگیرانه را در دل طبیعت تعریف می‌کنند.

در کنار طبیعت‌گرایی، انعطاف‌پذیری فضایی نیز به یکی از اصول کلیدی طراحی درمانی تبدیل شده است. مراکز درمانی باید بتوانند به‌سرعت با تغییرات عملکردی، بحران‌های بهداشتی یا افزایش ظرفیت پاسخ دهند. طراحی ماژولار، سازه‌های قابل تغییر و فضاهای چندمنظوره، امکان تطبیق سریع با نیازهای متغیر را فراهم می‌کنند.

فناوری‌های هوشمند نیز نقش مهمی در معماری سلامت ایفا می‌کنند.، مراکز درمانی به زیرساخت‌هایی از حسگرهای پایش سلامت و تهویه هوشمند گرفته تا سامانه‌های مدیریت انرژی و ارتباطات دیجیتال مجهز شده‌اند که بهره‌وری، ایمنی و تجربه کاربری را بهبود می‌بخشند. این تلفیق میان طراحی فضایی و فناوری، بیمارستان‌ها را به محیط‌هایی هوشمند، پایدار و انسان‌محور تبدیل کرده است که درمان را نه‌تنها در سطح جسم، بلکه در سطح تجربه زیستی بازتعریف می‌کنند.

طراحی برای درمان با طبیعت؛ بیمارستان بیوفیلیا در بلژیک

پروژه «بیوفیلیا» شامل طراحی پنج بیمارستان پایدار در شهرهای مختلف بلژیک است که با هدف بازتعریف تجربه درمانی از طریق تلفیق طبیعت با معماری درمانی طراحی شده است و در حال حاضر در مرحله توسعه مفهومی قرار دارد. طراحی این مجموعه بر اساس اصول بیوفیلیک، پایداری زیست‌محیطی و انعطاف‌پذیری عملکردی انجام شده و در شهرهای لا لوویر، مون، وارکینی، نیول و لوب توسعه یافته است.

هر بیمارستان از این مجموعه، به‌عنوان یک «اکوسیستم درمانی» طراحی شده است که انسان، طبیعت و فناوری در هم تنیده‌اند تا تجربه درمان را از نو بازآفرینی کنند. ساختمان‌ها به‌جای ساختارهای بسته و ایزوله، به‌صورت خوشه‌هایی از فضاهای باز و نیمه‌باز طراحی شده‌اند که در میان باغ‌های عمودی، حیاط‌های سبز و مسیرهای پیاده‌روی قرار دارند. استفاده از نور طبیعی، تهویه متقاطع و مصالح کم‌کربن از ویژگی‌های کلیدی این طرح است.

ساختمان بیمارستان‌ها به‌صورت خوشه‌ای و ماژولار طراحی شده‌اند تا بتوانند در شرایط بحرانی همچون پاندمی‌ها یا بلایای طبیعی، به‌سرعت تغییر کاربری دهند. سازه اصلی از چوب لایه‌لایه متقاطع (CLT) ساخته شده است که علاوه‌بر سبک بودن، ردپای کربنی بسیار پایینی دارد. در کنار آن، از بتن بازیافتی، شیشه‌های کم‌تابش و عایق‌های طبیعی استفاده شده است تا مصرف انرژی به حداقل برسد. طراحی فضاها به‌گونه‌ای است که هر واحد درمانی دسترسی مستقیم به نور طبیعی و فضای سبز دارد؛ این ویژگی نه‌تنها به تهویه طبیعی کمک می‌کند، بلکه تأثیر مثبتی بر سلامت روانی بیماران و کارکنان دارد.

در قلب هر بیمارستان، آتریومی مرکزی به‌شکل گل طراحی شده که نماد رشد، شکوفایی و زندگی است. آتریوم‌ها به‌عنوان فضاهای عمومی برای تعامل اجتماعی، مراقبه و استراحت عمل می‌کنند و با باغ‌های عمودی، مسیرهای پیاده‌روی و سقف‌های سبز احاطه شده‌اند. سیستم‌های انرژی خورشیدی و سامانه‌های ذخیره‌سازی انرژی، تأمین برق مجموعه را بر عهده دارند، همچنین آب باران جمع‌آوری و تصفیه می‌شود تا برای آبیاری فضای سبز و مصارف غیرآشامیدنی مورد استفاده قرار گیرد. پروژه بیوفیلیا تلاش دارد تا بیمارستان را از یک «سازه درمانی» به یک «فضای زیستی» تبدیل کند که در آن درمان نه‌تنها به‌معنای مداخله پزشکی، بلکه به‌عنوان تجربه‌ای انسانی، آرامش‌بخش و مشارکتی تعریف می‌شود.

بازآفرینی تاریخی با رویکرد انسان‌محور؛ بیمارستان دانشگاهی سنت پائو در بارسلونا

بیمارستان دانشگاهی سنت پائو در بارسلونا، اگرچه ریشه در قرن بیستم دارد، اما بازسازی و توسعه اخیر آن، نمونه‌ای درخشان از تلفیق معماری تاریخی با رویکردهای نوین درمانی است. این پروژه که توسط تیمی از معماران بازطراحی شده، با حفظ ساختار مدرن و میراث فرهنگی، فضاهایی را خلق کرده است که سلامت روانی و جسمی بیماران را در اولویت قرار می‌دهند تا هم‌زمان با حفظ ارزش‌های فرهنگی، پاسخ‌گوی نیازهای درمانی معاصر باشد.

در بازطراحی این مجموعه، فضاهای درمانی در اطراف باغ‌های مرکزی سازمان‌دهی شده‌اند. هر بخش درمانی به یک فضای سبز اختصاصی دسترسی دارد که بیماران می‌توانند در آن قدم بزنند یا استراحت کنند. پنجره‌های بزرگ با نورگیری طبیعی، استفاده از رنگ‌های گرم و مصالح طبیعی همچون چوب و سنگ، محیطی آرام و دلپذیر ایجاد کرده‌اند که به کاهش استرس و ارتقای سلامت روانی کمک می‌کند. این ویژگی‌ها با اصول معماری بیوفیلیک هم‌خوانی دارند و تجربه درمان را از حالت سرد و ایزوله به فضایی انسانی و دلپذیر تبدیل کرده‌اند.

طراحی داخلی به‌گونه‌ای انجام شده است که مسیرهای حرکتی بیماران، کارکنان و بازدیدکنندگان از یکدیگر جدا باشند. این تفکیک عملکردی موجب کاهش تداخل، افزایش بهره‌وری و بهبود تجربه کاربری شده است، همچنین فضاهای چندمنظوره برای آموزش، مشاوره، جلسات گروهی و فعالیت‌های فرهنگی در نظر گرفته شده‌اند که به ارتقای مشارکت اجتماعی و سلامت روانی بیماران کمک می‌کنند. این فضاها با مبلمان انعطاف‌پذیر، نور طبیعی و دسترسی به فضای سبز طراحی شده‌اند تا حس تعلق و آرامش را تقویت کنند.

بازسازی بیمارستان سنت پائو همچنین با هدف ارتقای پایداری زیست‌محیطی انجام شده است. استفاده از سیستم‌های تهویه طبیعی، مدیریت هوشمند انرژی و مصالح کم‌کربن، این مجموعه را به نمونه‌ای از معماری سلامت پایدار تبدیل کرده‌اند. با توجه به ساختار تاریخی ساختمان‌ها که شامل حیاط‌های مرکزی، پنجره‌های بلند قوسی و سقف‌های بلند می‌شود، امکان جریان طبیعی هوا به‌خوبی فراهم شده است. این ویژگی‌ها به کاهش وابستگی به سیستم‌های تهویه مکانیکی کمک کرده و مصرف انرژی را به‌طور چشمگیری کاهش داده‌اند. جایگزینی پنجره‌های قدیمی با پنجره‌های دو جداره با شیشه‌های کم‌تابش، ضمن حفظ نور طبیعی، از اتلاف حرارت در زمستان و ورود گرمای بیش از حد در تابستان جلوگیری می‌کند.

سیستم‌هایی برای کنترل خودکار روشنایی، گرمایش و سرمایش در ساختمان‌ها نصب شده‌اند که بر اساس حضور افراد، دمای محیط و میزان نور طبیعی، عملکرد خود را تنظیم می‌کنند. در بخش‌هایی از ساختمان، از آجرهای بازیافتی، ملات‌های آهکی سنتی و چوب‌های دارای گواهی FSC استفاده شده است. این انتخاب‌ها نه‌تنها با بافت تاریخی مجموعه هم‌خوانی دارند، بلکه اثرات زیست‌محیطی ناشی از استخراج و تولید مصالح جدید را به حداقل می‌رسانند. در طراحی منظر و فضای سبز، از گونه‌های گیاهی بومی و کم‌مصرف استفاده شده که نیاز به آبیاری و نگهداری را کاهش می‌دهند. در عین حال، حفظ ساختارهای تاریخی و تزئینات مدرن کاتالان، هویت فرهنگی مجموعه را حفظ کرده و آن را به یکی از میراث‌های زنده معماری بارسلونا تبدیل کرده است.

معماری سلامت آینده‌نگر: بیمارستان اول مردم هانگژو در چین

بیمارستان «اول مردم هانگژو» شعبه تونگلو، یکی از پروژه‌های شاخص معماری سلامت در چین است که در سال ۲۰۲۴ طراحی و اجرا شده است. این بیمارستان جامع با ظرفیت ۱۱۰۰ تخت و مساحت بیش از ۲۰۲ هزار متر مربع، به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین مراکز درمانی چین شناخته می‌شود که طراحی آن بر اساس اصول پایداری، انعطاف‌پذیری عملکردی و تلفیق با فرهنگ بومی انجام شده است.

سازه بیمارستان به‌صورت تمام‌فولادی و ماژولار طراحی شده است تا امکان تغییر و توسعه سریع در شرایط بحرانی فراهم باشد. این مرکز موفق به دریافت دارای گواهی ساختمان سبز سه‌ستاره چین شده است. در طراحی آن از مصالح کم‌کربن، تهویه طبیعی، نورگیری گسترده از طریق پنجره‌های بزرگ و سیستم‌های مدیریت هوشمند انرژی استفاده شده است. در طراحی چشم‌اندازهای داخلی و خارجی، از نقاشی سنتی چینی «اقامت در کوه‌های فوچون» الهام گرفته شده است تا حس تعلق فرهنگی و آرامش روانی در فضای درمانی تقویت شود. این تلفیق میان هنر سنتی و معماری مدرن، تجربه‌ای منحصربه‌فرد برای بیماران و کارکنان فراهم کرده است.

دسترسی به بیمارستان به‌صورت هوشمندانه طراحی شده و نزدیکی به ایستگاه قطار سریع‌السیر تونگلو دسترسی بیماران و کارکنان را تسهیل کرده و بهره‌وری عملیاتی را افزایش داده است. نزدیکی به ایستگاه قطار امکان مراجعه آسان برای بیماران و کارکنان از مناطق مختلف استان را فراهم می‌کند و بار ترافیکی شهری را کاهش می‌دهد.

مسیرهای حرکتی درون بیمارستان به‌گونه‌ای سازمان‌دهی شده‌اند که جریان بیماران، کارکنان و بازدیدکنندگان از یکدیگر جدا باشد و تداخل عملکردی به حداقل برسد. فضاهای عمومی همچون سالن‌های انتظار، کافه‌تریا و فضاهای آموزشی نیز با نور طبیعی، مبلمان انعطاف‌پذیر و چشم‌اندازهای سبز طراحی شده‌اند تا محیطی دلپذیر و انسانی برای همه کاربران فراهم شود. طبق گزارش‌های رسمی، مصرف انرژی در این بیمارستان تا ۲۵ درصد کاهش و بهره‌وری فضایی درمانی به‌طور قابل‌توجهی ارتقا پیدا کرده است. بیمارستان اول مردم هانگژو نمونه‌ای کامل از معماری سلامت آینده‌نگر است که عملکرد پزشکی، پایداری زیست‌محیطی و تجربه انسانی را در یک ساختار منسجم و فرهنگی تلفیق کرده است.

معماری پیونددهنده: پل بیمارستان شهری کارلسروهه در آلمان

پل بیمارستان شهری کارلسروهه در شهر کارلسروهه آلمان، نمونه‌ای منحصربه‌فرد از تلفیق معماری زیرساختی با عملکرد درمانی و زیبایی‌شناسی شهری است. این پل بخشی از پروژه توسعه بیمارستان شهری کارلسروهه است و هدف آن ایجاد اتصال مستقیم و ایمن میان دو مرکز درمانی اصلی در این منطقه یعنی ساختمان اصلی بیمارستان شهری کارلسروهه و کلینیک هلیوس کارلسروهه است. این دو مرکز در دو سوی خیابان قرار دارند و پیش از ساخت پل، انتقال بیماران اورژانسی از محل فرود بالگرد به بخش‌های درمانی با چالش‌های جدی روبه‌رو بود.

طراحی پل با رویکردی انسان‌محور و عملکردی انجام شده است. سازه اصلی از فولاد سبک ساخته شده و با پوشش شیشه‌ای شفاف، امکان عبور نور طبیعی را فراهم می‌کند. فرم ارگانیک و منحنی آن، حس حرکت و پیوستگی را القا می‌کند و در عین حال، بافت شهری اطراف را مختل نمی‌سازد. این پل نه‌تنها مسیر انتقال بیماران اورژانسی را تسهیل می‌کند، بلکه به‌عنوان نمادی از اتصال عملکردی و زیبایی‌شناسی در فضای شهری عمل می‌کند. طبق داده‌های منتشرشده، زمان انتقال بیماران از بالگرد به اتاق عمل تا ۳۰ درصد کاهش پیدا کرده و رضایت کارکنان درمانی از دسترسی سریع و ایمن به بخش‌های مختلف افزایش چشمگیری داشته است.

ساختمان اصلی بیمارستان شهری کارلسروهه، یک مرکز درمانی عمومی با خدمات گسترده پزشکی، جراحی، مراقبت‌های ویژه و آموزش پزشکی است. این بیمارستان با ظرفیت بالا و تجهیزات پیشرفته، نقش محوری در ارائه خدمات سلامت در منطقه ایفا می‌کند. طراحی داخلی آن بر اساس اصول عملکردی و ایمنی انجام شده و در سال‌های اخیر با افزودن فضاهای آموزشی و تحقیقاتی، به یک مرکز دانشگاهی نیز تبدیل شده است.

در سوی دیگر پل، کلینیک هلیوس کارلسروهه قرار دارد که بخشی از شبکه درمانی خصوصی هلیوس در آلمان است. این کلینیک تخصصی، خدماتی همچون جراحی‌های پیشرفته، مراقبت‌های قلبی و درمان‌های سرپایی را ارائه می‌دهد و به‌عنوان مکملی برای بیمارستان شهری عمل می‌کند. اتصال این دو مرکز از طریق پل، امکان همکاری نزدیک‌تر میان تیم‌های درمانی، انتقال سریع بیماران و استفاده بهینه از منابع درمانی را فراهم کرده است.