با توجه به اهمیت روزافزون مفهوم نوآوری در امور شهری و شهرسازی، مراکز نوآوری در سراسر جهان پدیدار شده‌اند که هدف آن‌ها تقویت اقتصادهای خلاق و مشارکتی برای ایجاد تغییرات سریع در شهر است. در این مناطق، با ارزش‌دهی و تکیه بر ویژگی‌های ذاتی شهرها مانند همسایگی، تراکم و اصالت شهری، ایده‌های جدید پایه‌ریزی می‌شود تا از اقتصاد شهرها حمایت کنند.

تعریف مناطق نوآوری

مناطق نوآوری مناظر شهری هستند که اکوسیستم‌های مشارکتی را ترویج می‌دهند و روش‌هایی را تعریف می‌کنند تا از آن طریق شهرها اصالت و سرزندگی اقتصادی را در خود پرورش دهند. این مناطق فشرده، جغرافیای متمرکزی هستند که پتانسیل نوآوری و اشتغال مؤسسات پژوهش‌محور و آینده‌نگر را با استارت‌آپ‌ها، امکانات رفاهی و محیط‌های مسکونی و تجاری غنی ادغام می‌کنند و با حمل‌ونقل قابل دسترس، توسعه با کاربری مختلط را برای ترکیب مسکن، فضاهای اداری و امکانات تجاری در اولویت قرار می‌دهند. هدف مناطق نوآوری به‌عنوان یک مدل شهری نوظهور، احیای محله‌های دارای عملکرد ضعیف و تبدیل آن‌ها به مراکزی است که با پلت‌فرم‌های ایجاد شده توسط کارآفرینان، نوآوری را در زمینه‌های محلی پیش می‌برد و بر اهمیت جوامع محلی به عنوان ستون فقرات اقتصاد تأکید دارد.

اصطلاح منطقه نوآوری در ابتدا یک معیار رشد اقتصادی بود ولی امروزه به مفهومی طراحی‌محور تبدیل شده است و مدلی را برای شهرها ارائه می‌کند که پاسخگوی مسائلی مانند تراکم، دسترسی و سازگاری در مناظر شهری باشد. به بیان دیگر، این مفهوم روندهای بزرگی که در ترجیجات افراد و شرکت‌ها برای ترکیب نفوذ اقتصادی، طراحی شهری و ارتباط اجتماعی وجود دارد را به واقعیت تبدیل می‌کند.

تأثیرات منطقه نوآوری بر محیط شهری

مراکز نوآوری که به واسطه اقتصاد نوآوری باز با همکاری و تبادل ایده‌ها رشد می‌کند، تحولی در آرایش فضایی ساختمان‌ها و کل مناطق شهری ایجاد می‌کند. این مراکز با محوریت ایده مجاورت فیزیکی به‌عنوان محله‌های قابل پیاده‌روی ایجاد شدند که مسکن، مشاغل و امکانات در آن‌ها به‌طور یکپارچه در هم تنیده می‌شوند و بر توسعه اقتصادی مولد، فراگیر و پایدار در آینده تأکید دارد. با استفاده کارآمد از زمین و مقابله با گسترش شهری در این مناطق، برنامه‌هایی برای داشتن الگوهای مسکونی و اشتغال متراکم‌تر، بهینه‌سازی حمل‌ونقل انبوه و احیای هسته‌های شهری ارائه می‌شود.

مناطق نوآوری به‌عنوان کاتالیزور برای ایجاد و گسترش شرکت‌ها و مشاغل عمل می‌کنند و همکاری‌های بین بخشی را میان شرکت‌ها، کارآفرینان، دانشگاه‌ها، محققان و سرمایه‌گذاران تسهیل می‌کنند تا موتور اقتصادی شهر را به حرکت درآورند. در این مناطق محرک‌های نوآوری شامل مؤسسات تحقیقاتی و پزشکی، شرکت‌های بزرگ، استارت‌آپ‌ها و کارآفرینان وجود دارد که به فناوری‌ها، محصولات و خدمات پیشگامانه اختصاص یافته‌اند.

پرداختن به نابرابری اجتماعی یکی از اثرات مهم این مناطق است، چراکه بسیاری از آنها به لحاظ استراتژیک در نزدیکی محله‌های کم و متوسط درآمد قرار گرفته‌اند تا فرصت‌های شغلی و آموزشی را در این محله‌ها گسترش دهند. این مناطق با تکمیل اکوسیستم اقتصادی، خدماتی مانند دفاتر پزشکی، فروشگاه‌های موادغذایی، رستوران‌ها، کافی‌شاپ‌ها، هتل‌های کوچک و خرده‌فروشی‌های محلی را ارائه می‌دهد. لنگر این دارایی‌ها عناصر فیزیکی، فضاهای عمومی و خصوصی طراحی شده، خیابان‌ها و زیرساخت‌ها هستند که اتصال و همکاری را افزایش می‌دهند.

مناطق نوآوری برای اطمینان از کارایی باید تنوع و برابری را در اولویت قرار دهند و تنوع اقتصادهای منطقه‌ای و محلی را تسریع کنند. جهان در دهه گذشته شاهد ایجاد چنین مناطقی در زمینه‌های مختلف بوده است که هر کدام نقاط قوت و فرصت‌های منحصربه‌فرد مکان خود را در حوزه نوآوری برجسته می‌کنند، در ادامه با چند نمونه از آنها آشنا می‌شویم.

منطقه نوآوری آب‌وهوایی لیدز

طرح اصلی منطقه جدید نوآوری آب‌وهوایی در لیدز بریتانیا را یک شرکت اسکاندیناوی با همکاری توسعه‌دهندگان شهری طراحی کرده است. در این طرح یک منطقه صنعتی متروکه در مرکز شهر به محله‌ای پایدار، انعطاف‌پذیر و دارای کاربری مختلط با ۹۵۵ آپارتمان و خانه تبدیل خواهد شد. زیرساخت سبز تعبیه شده برای آن، تعامل اجتماعی و فعالیت بدنی و بازی را تشویق می‌کند، اثر جزیره گرمایی شهری را کاهش می‌دهد و کیفیت هوا و کیفیت کلی زندگی را برای ساکنان بهبود می‌بخشد.

تراکم و اصول شهری اسکاندیناوی با استاندارد بالای عملکرد زیست محیطی و خدمات کاملاً یکپارچه از جمله مراقبت‌های بهداشتی، مدرسه، دفاتر تجاری و تولید، الهام‌بخش این توسعه بوده است. دسترسی گسترده به طیف وسیعی از فضاهای اجتماعی و فضاهای سبز در دستورکار این طراحی قرار دارد و حمل‌ونقل بدون اتومبیل در اولویت است. مسافتی که افراد در طول روز برای دسترسی به محل کار و امکانات رفاهی باید طی کنند میز به‌نحوی در نظر گرفته می‌شود که بتواند پیاده‌رو محور و دوچرخه‌پسند باشد.

منطقه نوآوری هوشی‌مین

دولت‌شهر هوشی‌مین ویتنام در سال ۲۰۱۹ مسابقه‌ای برای ایجاد یک منطقه نوآوری در بخش شرقی شهر برگزار کرد که هدف آن ارائه طرح‌های برنامه‌ریزی و طراحی شهری برای بیش از ۲۲ هزار هکتار از زمین‌های سه منطقه از شهر بود. طرح برنده، منطقه نوآوری را به‌عنوان یک محرک اقتصادی قابل‌توجه برای شهر و منطقه در نظر گرفت که تحقیقات، کارآفرینی، دانشگاه، صنعت و جامعه محلی را برای ایجاد یک اکوسیستم نوآوری متنوع به هم متصل می‌کند.

هوشی‌مین این پتانسیل را دارد که مدل سه‌گانه سنتی ساختار یک منطقه نوآوری شامل دانشگاه، دولت و صنعت را گسترش، افراد جامعه را به‌طور مستقیم در هسته فعالیت‌های نوآورانه خود قرار دهد و در عین حال از اهداف زیست‌محیطی بلندمدت و تاب‌آوری اطمینان حاصل کند.

شهر علمی اسلو

شهر علمی اسلو منطقه نوآوری پایتخت نروژ با هدف ایجاد یک مقر فیزیکی برای کادر نوآوری کشور با حدود ۱۵۰ هزار دانشمند، دانشجو و کارآفرین است و به تبدیل منابع اصلی این کشور به انرژی‌های تجدیدپذیر کمک می‌کند. هدف شهر علمی اسلو این است که منطقه‌ای با انتشار کربن صفر باشد و در طول توسعه و بهره‌برداری بر اساس انرژی‌های تجدیدپذیر و اصول اقتصادی دایره‌ای، همچنین راه‌حل‌های بدون انتشار عمل کند.

به‌عنوان اولین گام برای گسترش ۲۲ درصدی منطقه نوآوری اسلو، یک طرح جامع ۱.۴ میلیون مترمربعی جدید تا سال ۲۰۴۵ به این شهر اضافه خواهد شد که جمعیت آن را به حدود ۱.۶ میلیون افزایش می‌دهد. این طرح شامل ساختمان‌های سازگار با محیط‌زیست، راه‌حل‌های سازگار با آب‌وهوا با کمک راهروهای سبز و پوشش گیاهی متراکم در منطقه، درختکاری گسترده در سراسر محله، تحرک بدون انتشار، بهره‌وری انرژی و اصول دایره‌ای خواهد بود.

منطقه نوآوری دبی

یک منطقه فناوری شهری جدید در منطقه الجداف دبی برنامه‌ریزی شده که هدف آن ایجاد بیش از چهار هزار شغل در زمینه فناوری‌های شهری، آموزش و پرورش، همچنین توسعه مکانی برای استقبال از کارآفرینان به‌منظور تشویق یک اکوسیستم فناوری مشارکتی است که تسهیلاتی را برای آموزش، تحقیقات، کنفرانس‌ها، مراکز رشد تجاری، فضاهای میز مشترک و دفاتر اختصاصی فراهم می‌کند.

مفهوم اصلی این طرح توسعه حول این ایده بود که مراکز نوآوری و تحقیقاتی این‌چنینی می‌توانند تحول شهرهای آینده را معنادار کنند. این منطقه شهری مجهز به فناوری به‌دنبال ارائه راه‌حل‌هایی برای چالش‌های موجود در تأمین مواد غذایی، تولید انرژی، برداشت آب و مدیریت شهر بدون زباله و هدف آن توسعه شرایط زندگی عادلانه‌تر با ادغام فناوری‌ها در برنامه‌ریزی شهرها و در عین حال رسیدگی به چالش‌های زیست‌محیطی و تهدیدات ناشی از تغییرات آب‌وهوایی است.