تألیف:
– محسن عباسی هرفته
– سید محمد امین طباطبائی
ناشر: انتشارات دانشگاه یزد
تاریخ انتشار: چاپ اول | ۱۴۰۲
تیراژ: ۱۰۰۰ جلد
تعداد صفحات: ۱۲۰ صفحه

♦ مقدمه:
خشت رایج ترین مصالح ساختمان سازی در گذشته به شمار میرفته است و به تبع آن معماری خشتی از گسترده ترین گونه های معماری بشر است که سابقه ای چند هزار ساله دارد؛ جالب آن که علیرغم همه پیشرفت های فناوارنه، این معماری هنوز حوزه وسیعی از سکونتگاه های انسانی را در جهان شامل می شود. با این تفاسیر دور از انتظار نیست که بخش عمده ای از میراث جهانی بشر، میراث معماری خشتی باشد.
بی اغراق خشت را می توان به عنوان شاهکار انسان سنتی یاد کرد که با در دسترس ترین ماده یعنی خاک، مصالحی کارآمد و منعطف برای تولید انواع متنوع معماری را خلق کرده است؛ مصالحی ارزان، نجیب، بومی، دوستدار محیط زیست، عجین با فطرت انسان که معماری را به سنتی انسان مدار و نه صنعتی انسان ستیز بدل ساخته بود؛ صنعتی که امروز یکی از سه صنعت بزرگ آلاینده دنیا محسوب میگردد.
در اوج ابتلای انسان به تغییرات کشنده اقلیمی، بحران هویت و خلاء آرامش با توجه به معماری آشفته امروز، خشت می تواند نسخه ای نجات بخش مطرح شود؛ نسخه ای که انسان را از صنعت آلاینده، انرژی خوار و آب خوار جدید رها نموده و چونان سپری در برابر آشفتگی های دنیای جدید، قرارگاهی پایدار و آرام را برای انسان امروز به ارمغان آورد. پیشبینی می شود با مشکلات زیست محیطی و مخاطرات حاصل از تغییرات اقلیمی، بحران انرژی، بحران منابع آبی، رشد فزاینده نخاله های ساختمانی و از همه مهم تر عدم توانایی صنعت ساختمان در تأمین نیازهای روحی و روانی انسان، دوباره به معماری خشتی رجوع شود؛ چیزی که بارقه های آن امروز به چشم می آید؛ ظرفیت بالای این معماری در روزآمد شدن این پیش بینی را جدی تر می نماید.
در این مسیر میراث معماری خشتی، مملو از آموزه های متنوع برای نسل امروز و آینده است؛ بنابراین حفاظت از معماری خشتی هم به مثابه میراث ارزشمند نسل گذشته و هم به مثابه محمل انتقال مضامین آموزنده متنوع برای نسل امروز و آینده موضوعیت جدی دارد.
این کتاب با هدف کمک به حفاظت معماری خشتی در منظومه ای بهم پیوسته از ابنیه خشتی و نه صرفاً به مثابه تک بنایی منفرد، تدوین شده است. برای اینکه مطالب ارائه شده عینی، کاربردی و بهتر قابل فهم گردند با انتخاب یک نمونه موردی تلاش شده مباحث در قالب نمونه ای مشخص و با ذکر مصداق بیان شوند. با اندکی تساهل و تسامح و با لحاظ تغییرات مکانی، حفاظت از معماری خشتی در سایر نقاط نیز از همین منوال و اصول تبعیت می کند. این نمونه موردی، شهر میراث جهانی یزد می باشد.
شهر میراث جهانی یزد، یکی از مراکز ارزشمند معماری خشتی در جهان و پایتخت معماری خشتی ایران به شمار می رود. این شهر با نزدیک به سی هزار پلاک تاریخی در محدوده ای قریب به هزار هکتار، یکی از بزرگت رین شهرهای خشتی جهان محسوب می شود و بزرگترین بافت پیوسته و یکپارچه ایران را شامل می گردد که در سال ۱۳۸۴ هجری شمسی به عنوان اولین شهر ایران در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. ۱۹۵ هکتار از این شهر به عنوان عرصه و ۶۶۵ هکتار آن به عنوان حریم در سال ۲۰۱۷ میلادی در فهرست میراث جهانی ثبت گردید. ابنیه متنوع این شهر عمدتاً در مالکیت بخش خصوصی و در مرحله بعد وقفی هستند و وضعیت سلامت متنوعی از سالم تا مخروبه را دارا می باشند. نکته مهم جریان داشتن زندگی در این محدوده تاریخی، وجود ساکنین اصیل و حضور پر رنگ فرهنگی ایرانی- اسلامی و آیین ها و مراسم مرتبط با آن در این محدوده از شهر است که حساسیت و ظرافت حفاظت از آن را بیشتر می کند.
حفاظت از مجموعه های خشتی به نسبت ابنیه خشتی، ابعاد و ظرایف بیشتری دارد به ویژه که در آن مجموعه ها مردم نیز در حال زندگی باشند. این مجموعه ها به میزانی که طیف متنوع و گسترده تری از ذینفعان و ذینفوذان را در برگیرند، پیچیدگی ها و تفاوت های بیشتری نسبت به حفاظت ابنیه، محوطه های باستانی و دیگر آثار تاریخی دارد؛ از جمله این که حفاظت از آن ها از عهده یک نهاد خاص برنمی آید بلکه بخش های مختلف اجتماعی و حاکمیتی در آن ها نقش پیدا می کنند. نمونه بارز و بزرگ مقیاس این مجموعه ها، شهرهای زنده تاریخی چون یزد هستند که جامعه محلی، بهره برداران، سرمایه گذاران و حتی گردشگران اقشار مختلف مؤثر بر آن ها را شامل می شوند. به رسمیت شناختن آنها و تلاش در جهت پیدا کردن زبان مشترک با ایشان درباره شهر تاریخی و کم و کیف حفاظت از آن می تواند زمینه مشارکت را فراهم آورده و تهدید های احتمالی را به فرصت تبدیل نماید.
در این مسیر آگاهی بخشی از ارزش های میراث معماری، جایگاه آن و نحوه مواجهه و مداخله در آن بسیار کارگشاست. این کار علاوه بر اینکه مردم را به اهمیت حفاظت از میراث معماری خشتی آگاه می سازد می تواند تا حد زیادی ایشان را در عمل به حفاظتگرانی تبدیل نماید که خود می توانند بخش قابل توجه از فرآیند حفاظت از دارایی فرهنگیشان را به انجام رسانند.
امروزه پس از تجربه طولانی حفاظت از آثار تاریخی، برای نظریه پردازان روشن شده است که حفاظت عموماً و در مقیاس شهرهای زنده تاریخی به طور خاص، جز از طریق مشارکت مردم محقق نخواهد شد. مشارکت مردم هم در گرو آگاهی و آموزش آنها می باشد. تا زمانی که حفاظت امری پیچیده، تخصصی، پرهزینه و در توان عده ای از متخصصین خاص باشد، عملاً حفاظت از یک شهر تاریخی که زندگی در آن جریان دارد، دشوار می نماید. برعکس اگر مردم به ارزش های ملموس حفاظت پی برده و آن را در توان و وسع خود ببینند خود می توانند بدان اقدام کنند و بار سنگینی را از دوش دولت ها بردارند. بدیهی است که این مطلب به معنی نفی تخصص و تخطئه حفاظت علمی و اصولی نیست بلکه به معنی آموزش حفاظت و آموزه های علمی آن به زبانی ساده برای مردم است تا آن ها بتوانند از پس اکثر کارهای حفاظتی بنای خشتی خود برآیند.
تجربیات سالیان اخیر به طور مشخص پس از ثبت یزد در فهرست میراث جهانی حکایت از آن دارد که در اکثر موارد مردم خود به حفاظت ابنیه در اختیارشان اقدام می کنند و به دلایل متعدد پرهیز دارند تا کار تهیه طرح مرمت و احیاء بناهای خود را به مشاورین ذیصلاح بسپارند؛ حتی سرمایه گذاران علیرغم استخدام مشاور برای پروژه های خود، نهایتاً تلاش دارند تا نظرات و سلیقه های خود را اعمال نمایند. از همین رهگذر نیز آسیب های جدی و جبران ناپذیری به برخی از بناها در فرآیند مرمت و احیاء آن ها وارد آمده است. آسیب هایی که وقتی با عاملین آن گفتگو می شود بخشی از آن به واسطه فقدان دانش و تجربه حداقلی در این زمینه رخ داده است.
لذا در کنار تجربیات موفق مرمتی، بناهایی به واسطه عدم مراجعه مالکین به کارشناسان و حتی ضعف دانش برخی مشاوران، پیمانکاران و کم تجربگی کارشناسان به اسم مرمت دچار آسیب می شوند. علیرغم تلاش دستگاه های متولی بر نظارت کارگاه های حفاظتی، عملاً به علت گستردگی بافت های تاریخی مثل یزد، درونگرا بودن بناها و … امکان نظارت دائمی و مؤثر وجود ندارد. اساساً هم بناهای تاریخی را نمی توان صرفاً با زور قانون حفظ نمود ولی با فرهنگ سازی، آموزش و ارائه تصویری شفاف و قابل فهم به مردم می شود حفاظتی حداکثری را شاهد بود. مطمئناً اگر مردم عاملِ به حفظ آثار تاریخی در اختیار خود باشند به ظرایف و لطایف آن ها در حین حفاظت بیشتر پی میبرند، حس تعلقشان افزایش پیدا می کند و حفاظتی مشارکتی و پایدار رقم خواهد خورد؛ مشروط بر آنکه درست حفاظت کنند.
برای مثال در یزد فرهنگ سنتی مداخله شخصی یزدی ها در بناهایشان از یکسو و کمبود بدنه کارشناسی آشنا با ادبیات حفاظت از این بافت خشتی از سوی دیگر به علاوه زمینه سازی برای بهره مندی از توان جامعه محلی علاقمند به حفاظت و استفاده از بناهای تاریخی سه عامل اصلی بودند که نهادهای متولی مدیریت شهر تاریخی را به این نتیجه رساند که جز با آگاه کردن، آموزش و مشارکت مردم مرتبط با شهر یزد امکان حفاظت از آن عملاً غیر ممکن است. آسیب شناسی خطاهای حفاظتی در سال های اخیر به ویژه سال های پس از ثبت یزد در فهرست میراث جهانی هم حکایت از مداخلاتی دارد که اکثر آن ها را با آموزش حداقلی میتوان ارتقاء داد و از اشتباهات جلوگیری کرد. برای همین هم به نظر میرسد تبیین فضای درست حفاظت و دادن درکی درست به مالکین، کلید حفاظت از شهرهای تاریخی مانند یزد می باشد.
این کتاب در همین راستا با هدف آموزش جامعه محلی، سرمایه گذاران، بهره برداران و حتی فعالین حوزه حفاظت، تلاش دارد تا با زبانی ساده، کم و کیف مداخلات اولیه در معماری خشتی، هم در مقیاس بنا و هم در مقیاس مجموع های به هم پیوسته به نام شهر را آموزش دهد. شاید حتی قبل از آن، هدف این راهنما، دادن تصویر و درکی صحیح به زبان ساده از حفاظت معماری خشتی و در مقابل شیوه های نادرست رایج است. استفاده از تصاویر مداخلات خوب، قابل قبول و غیرقابل قبول به همراه متن های کوتاه و ساده کمک می کند تا اشتباهات معرفی شده و شیوه های درست مداخله در کالبد بناها و شهر خشتی، ترویج شود. مواردی که به عنوان سرفصل های کتاب انتخاب شده، عمده مواردی است که فراوانی مداخلات غلط در آن ها توسط مالکین وجود دارد. همانگونه که ذکر شد در این کتاب، تمامی نمونه های خوب، قابل قبول و غیرقابل قبول از مداخلات اخیر در شهر تاریخی یزد انتخاب شده اند. در کنار آن ها، نمونه های اصیل مرتبط با آن مورد در قالب تصاویر تمام صفحه نمایش داده شده است.
خوشبختانه در شهرهایی چون یزد هنوز فرهنگ ساخت و ساز سنتی زنده است هر چند مشکلاتی چون استفاده از سیمان، بزک کاری و بدل کاری وجود دارد. باید این جریان را سالم سازی و تقویت کرد تا در خدمت ارتقاء جریان حفاظت معماری خشتی قرار گیرد؛ این راهنما با مخاطب قرار دادن فعالین این حوزه، چنین مسیری را دنبال می کند. تبیین و ترویج حفاظت اصولی و تبدیل حفاظت به امری ساده، همگانی و ارزان در عین رعایت اصول و ضوابط مربوطه، مهم ترین هدف این راهنما است؛ امید که روزی به میزانی از دانش و تجربه عمومی دست یافته شود که همانطور که در گذشته مردم در کنار معماران معماری خشتی را شکل داده اند دوباره مردم با راهنمایی کارشناسان، پویش همگانی حفاظت از میراث معماری خشتی را رقم بزنند.
نکته پایانی آنکه، منحصر به فرد بودن تک تک بناهای شهرهای خشتی امکان ارائه راه حل های حفاظتی یکسان را به حداقل می رساند. در چنین مجموعه هایی که حتی دو خانه آن علیرغم داشتن الگوی واحد مثل هم نیستند، نمی توان راه حل های عمومی ارائه نمود و با توجه به ویژگی های منحصر به فرد هر بنا، می بایست به نسخه خاص آن رسید. کتاب حاضر از این باب موضوعیت پیدا می کند که قصد دارد متکی بر تجربه حفاظت معماری خشتی یزد در سال های اخیر، فضای درست حفاظت معماری خشتی و شهر تاریخی را تبیین نماید. به همین دلیل هم سراغ مواردی رفته که فراوانی بیشتری دارند تا رویکردها و روش ها را اصلاح نماید نه آنکه طرح تیپ و یکسانی را برای مواردی که بدان پرداخته است، پیشنهاد دهد. بنابراین باید اذعان داشت از خطرات چنین دستورالعمل هایی تیپ سازی و شبیه سازی حفاظت ها است که می باید از آن مراقبت نمود تا تنوع ارزشمند و اصیل شهرهای خشتی چون یزد، قربانی یکسان سازی نگردد. لذا این کتاب تلاش دارد به مخاطبین کمک کند که با انتقال فضای کلی حفاظت به متولیان ابنیه خشتی و کمک به ایشان برای درک اصولی چون اصالت، یکپارچگی، تداوم، سادگی، داشتن ماهیت کلی بناها و بافت، آن ها را تشویق کند با گرفتن مشاوره اختصاصی در مورد هر بنا از کارشناسان و مشاورین خبره به نحو احسن از دارایی فرهنگی که در اختیار دارند، حفاظت نمایند.
در خاتمه باید از همه افرادی که بخشی از عکس های این کتاب را در اختیار گذاشته اند، پژوهشکده معماری بومی دانشگاه یزد، معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد، دفتر امور پایگاه های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، مؤسسه کراتر و بخش فرهنگی سفارت فرانسه در ایران که با کمک های مادی و معنوی خود با هدف حفاظت از بخشی از میراث ارزشمند بشری و تداوم آن، امکان تدوین این کتاب را فراهم آورده اند، سپاسگزاری و قدردانی داشت.

♦ فهرسـت مطالـب کتـاب:

مقدمه

ضوابط مداخله در یک شهر خشتی

بخش اول: شهر میراث جهانی
۱-۱ خط مالکیت تاریخی
– خط مالکیت تاریخی
۱-۲ پر و خالی
– پر و خالی
۱-۳ خط آسمان و سیمای بام
– شکل و ارتفاع
– بادگیـرها 
– خرپشته ها
– وضعیت عمومی بام ها 
– پوشش نهایی بام های گنبدی 
– پوشش نهایی بام های مسطح
– جان پناه ها
– کافه بام ها
۱-۴ معابر
– کفسازی
– گوشه ها
– کنج ها
– پیش آمدگی ها (کنسولها)
– ناودان ها
– حجم های ارگانیک
– نماها
– لبه ها 
– ازاره ها
– شبکه ها
– جزئیات و تزئینات
– سردرها
– بازشو ها
– تابلو ها
۱-۵ خیابان ها
– نمای بناهای خیابان
– نما و بازشوهای بناهای تجاری
– تابلو بناهای تجاری

بخش دوم: بناهای تاریخی
۲-۱ سفتکاری
– استحکام بخشی
– مصالح
– نعل درگاه
– تفکیک فضاهای داخلی
– نظام ورودی
۲-۲ نازک کاری
– تزئینات نمای حیاط 
– تزئینات داخلی
– حفظ شواهد تاریخی
– ازاره های داخلی
۲-۳ حیاط ها
– نورگیرهای زیرزمین
– حوض و باغچه
– کفسازی
– پوش
۲-۴ اسباب و اثاثیه
– پشت بام
– حیاط و تالار
– فضاهای داخلی
– یافته ها و داشته ها
۲-۵ بازسازی
– بازسازی
– بازسازی اجزاء معماری
– نوسازی

بخش سوم: تأسیسات
– سیم کشی
– نور و روشنایی
– نورپردازی
– لوله ها و کانال ها
– دودکش ها و هواکش ها
– تأسیسات گاز

موخره

واژه نامه

نمایه