پس از هر دوره از نمایشگاه دوسالانه معماری ونیز، حجم انبوهی از مصالح و سازه‌های نمایشگاهی به دور از چشم عموم، با استفاده از کالسکه‌ها و قایق‌ها در سراسر ونیز جابه‌جا می‌شوند. بخش کوچکی از این مواد دوباره استفاده می‌شود ولی عمده آنها به‌دلیل محدودیت فضای ذخیره‌سازی و هزینه‌های بالای لجستیکی، به مراکز دفن زباله یا بازیافت منتقل می‌شود. این معضل سال‌ها به همین شکل ادامه داشته است، اما اکنون با افزایش نگرانی‌های زیست‌محیطی، روند تغییر و تحول در این حوزه آغاز شده است.

معماران و برگزارکنندگان دوسالانه در حال توسعه استراتژی‌هایی هستند که امکان استفاده مجدد و بازیافت مصالح را بیش از پیش فراهم کند. این تلاش‌ها تنها به تصمیمات معماری و ساخت محدود نمی‌شود، بلکه شامل برنامه‌ریزی لجستیکی و حتی تجارت بین‌المللی نیز می‌شود تا چرخه عمر سازه‌ها به شکل پایدارتری مدیریت شود.

بازنگری تدریجی در رویکرد دوسالانه

پاویون‌ها و نمایشگاه‌های دوسالانه معماری برای دهه‌ها به‌عنوان سازه‌هایی موقت و زودگذر طراحی می‌شدند که بیشتر بر جذابیت بصری، نوآوری‌های مواد و طراحی‌های جسورانه تمرکز داشتند، اما بحران جهانی تغییرات اقلیمی و افزایش آگاهی از محدودیت‌های زیست‌محیطی، این رویکرد را به چالش کشیده است. دوره ۲۰۲۵ دوسالانه نقطه عطفی است که در آن پایداری به‌عنوان محور اصلی در برنامه‌های فنی و سازماندهی مطرح شده است. برای نخستین بار، دوسالانه قصد دارد گواهی کربن‌خنثی مطابق با استانداردهای ISO ۱۴۰۶۸ دریافت کند و چندین پاویون با طراحی قابل جداسازی، قابل استفاده مجدد و کم‌اثر محیطی ساخته می‌شوند.

ایده استفاده مجدد از سازه‌های موقت، اگرچه در حال حاضر به‌عنوان پاسخی به بحران اقلیمی شناخته می‌شود، اما سابقه‌ای طولانی‌تر دارد. پیش از اینکه پایداری به دغدغه اصلی تبدیل شود، استفاده مجدد از پاویون‌ها به دلایل اقتصادی، عملی یا نمادین انجام می‌شد. نمونه کلاسیک آن، پاویون رسمی آلمان است که برای نمایشگاه بین‌المللی ۱۹۲۹ بارسلونا طراحی شد. این سازه با مصالح مرغوبی چون فولاد، مرمر و تراورتن ساخته شده بود و پس از پایان نمایشگاه، قطعات آن به آلمان بازگردانده شد؛ فلزات به‌عنوان ضایعات فروخته شدند و سنگ‌ها در ساختمان‌های دیگر به کار رفتند.

در نخستین دوره دوسالانه معماری ونیز در سال ۱۹۸۰، سازه شناور و فولادی «تئاترو دل موندو» اثر آلدو روسی نمونه‌ای اولیه از زندگی پس از نمایشگاه بود. این سازه پس از نمایشگاه به شهر دوبروونیک در کرواسی منتقل شد و مدتی در دریای آدریاتیک باقی ماند تا در نهایت جمع‌آوری شد، اما این تجربه نتوانست الگویی پایدار برای استفاده مجدد ایجاد کند.

دوسالانه معماری ونیز در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰، به‌طور عمده با نمایش‌های بزرگ و چشمگیر شناخته می‌شد که معماری را به‌عنوان یک نمایش و جلوه هنری برجسته می‌ساختند. استفاده از مواد صنعتی و یک‌بار مصرف در این دوره‌ها رایج بود. حتی در دهه ۲۰۰۰ که رویکردهای سازماندهی به رابطه بین فضا، قلمرو و جامعه توجه بیشتری داشتند، مدل لجستیکی دوسالانه که شامل ساخت، تخریب و دور ریختن بود، بدون تغییر باقی ماند.

از دوره ۲۰۲۱ با موضوع «چگونه با هم زندگی خواهیم کرد؟» توجه به پایداری و مسئولیت جمعی پررنگ‌تر شد. نقطه عطفی ملموس‌تر در سال ۲۰۲۳ با پاویون آلمان به نام «باز برای نگهداری» رقم خورد که بر استفاده مجدد از مواد و اصول اقتصاد دایره‌ای تأکید داشت. در این دوره، مواد و مصالح نزدیک به ۴۰ پاویون ملی جمع‌آوری و از دفن در زباله‌دان‌ها نجات پیدا کردند و در پاویون آلمان با همکاری دانشجویان، کارآموزان و گروه‌های فعال محلی در کارگاه‌های مستمر بازسازی و استفاده مجدد شدند.

پاویون‌های جدید؛ طراحی برای جداسازی، بازیافت و بازتولید

دوره ۲۰۲۵ دوسالانه معماری ونیز، پایداری و تفکر چرخه کامل عمر مواد را در کانون توجه قرار داده است. پاویون‌ها دیگر سازه‌های موقتی نیستند، بلکه به‌عنوان چرخه‌های کامل مواد طراحی می‌شوند و جداسازی سازه‌ها پس از پایان نمایشگاه بخشی اساسی از فرایند طراحی به‌شمار می‌رود.

به‌عنوان مثال، پاویون دانمارک به یک سایت ساختمانی عملیاتی تبدیل شده است. این پروژه با استفاده از مواد موجود، تجربه‌ای آموزشی و شفاف برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است که نشان می‌دهد چگونه معماری می‌تواند با رعایت ملاحظات زیست‌محیطی ساخته، جدا و منتقل شود. این رویکرد بر ماژولار بودن و تطبیق‌پذیری تأکید دارد و ثابت می‌کند که سازه‌های موقت می‌توانند در چرخه‌های مکرر مورد استفاده و تحول قرار گیرند.

پاویون فرانسه نیز رویکرد مشابهی را در پیش گرفته است. بخش اصلی این پاویون، یک سایت ساختمانی موقتی است که با داربست‌ها، پارچه‌ها و تورهای اجاره‌ای ساخته شده و کف‌پوش آن از پنل‌های ماژولار کرایه‌ای تشکیل شده است. تجهیزات صوتی، نوری و ایمنی نیز اجاره‌ای هستند و پس از پایان نمایشگاه بازگردانده خواهند شد.

پاویون برزیل نیز با ترکیبی از دانش بومی و زیرساخت‌های شهری معاصر ساخته شده است. این سازه با پنل‌های چوبی CLT، سنگ و کابل‌های فولادی طراحی شده است تا به‌راحتی جدا و دوباره استفاده یا بازیافت شود. این پروژه تعادلی میان سبکی و پایداری را دنبال می‌کند تا امکان استفاده مجدد یا بازیافت قطعات پس از دوسالانه فراهم باشد.

نمونه‌های اخیر نشان‌دهنده یک تغییر بنیادین در رویکرد معماری است که به «معماری معکوس» یا «قابل بازگشت» معروف شده است. این رویکرد فراتر از کاهش تأثیرات زیست‌محیطی حرکت می‌کند و به مفهوم چرخه‌پذیری و سازگاری در طراحی و ساخت بناها می‌پردازد.

معماری معکوس؛ رد روش‌های سنتی و استقبال از جداسازی آسان

معماری معکوس به معنای طراحی سازه‌ها به‌گونه‌ای است که بتوان آنها را بدون آسیب دیدن، به‌راحتی از هم جدا و دوباره استفاده نمود. این رویکرد اغلب به معنای کنار گذاشتن روش‌های سنتی ساخت همچون استفاده از چسب‌ها، جوش‌ها یا اتصالات دائمی است و به جای آن، استفاده از اتصالات مکانیکی و روش‌های خشک (مصالح و سازه‌های پیش‌ساخته) که امکان جداسازی آسان را فراهم می‌کنند، در اولویت قرار می‌گیرد. فلسفه «طراحی برای جداسازی (DfD)» مکمل این رویکرد است که تأکید دارد ساختمان‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که اجزای آنها به‌راحتی قابل شناسایی، جداسازی و استفاده مجدد باشند. این فرایند با مستندسازی دقیق و شفاف پشتیبانی می‌شود تا کارایی و عملی بودن آن تضمین شود، همان‌طور که در پاویون آلمان در دوسالانه ۲۰۲۳ به‌خوبی به نمایش درآمد.

انتخاب مواد نیز براساس همین منطق صورت می‌گیرد و تأکید بر استفاده از مصالحی است که علاوه‌بر کاهش اثرات زیست‌محیطی در مراحل استخراج و فرآوری، قابلیت بازگشت به چرخه‌های طبیعی را در پایان عمر خود داشته باشند. خاک، چوب‌های دارای گواهی‌نامه، میسیلیوم (شبکه‌های قارچی) و ترکیبات ارگانیک به‌طور فزاینده‌ای در سازه‌های موقت دوسالانه به کار گرفته می‌شوند.

برای مثال، در دوسالانه ۲۰۲۳، پاویون بلژیک از میسیلیوم در ساختار خود استفاده کرد و به‌گونه‌ای طراحی شده بود تا پس از پایان نمایشگاه به‌راحتی جدا شود. این پروژه بخشی از ابتکار موسوم به «دوباره دوسالانه (Re-Biennale) » است که توسط دانشجویان و معماران ونیزی تأسیس شده است و با هدف بازیافت و بازتولید مواد دورریز دوسالانه در پروژه‌های بازسازی شهری مشارکتی فعالیت می‌کند.