نگاهی به چاپ جدید کتاب «محاط در محیط»؛ کاربرد روان شناسی محیطی در معماری و شهرسازی
چاپ پنجم کتاب محاط در محیط: کاربرد روان شناسی محیطی در معماری و شهرسازی، نوشته دکتر آزاده شاهچراغی (معمار و طراح منظر) و دکترعلیرضا بندرآباد (شهرساز و معمار) در مهرماه سال جاری انتشار یافته است. در این کتاب که حاصل تلاش هشت ساله نویسندگانش است، برای نخستین بار یافته های علم روان شناسیِ محیطی به عنوان یکی از پارادایم های پسامدرن آفریننده نظریه در معماری و شهرسازی، به صورت جامع، مبتنی بر دانش جهانی و منطبق با شرایط بومی و لایه های فرهنگی در ایران تشریح شده و پیشنهاد های چندگانه ای برای کاربردی شدن این یافته ها در طراحی محیط زندگی توسط طراحان ارائه شده است.
Admin1
در چاپ پنجم کتاب تغییرات، اضافات و ویرایش های فراوانی انجام شده است که عبارتند از:
– ویرایش علمی جدید انجام شده است.
– در برخی بخش ها، یافته های جدید براساس مقالات اخیر اضافه شده و منابع انتهای کتاب نیز روزآمد شده است.
– برخی تصاویر، نمودارها و نقشه ها تغییر کرده و بازبینی شده است.
– به کتاب قابلیت چند رسانه ای افزوده شده به طوریکه بیست و چهار فیلم تخصصی مرتبط با مباحث انتخاب شده و کد مخصوص هر فیلم در کنار مطلب مرتبط با آن درج شده است که خوانندگان گرامی می توانند کد را با گوشی تلفن همراه خود اسکن کرده و فیلم مرتبط را ملاحظه نمایند. به این ترتیب برخی مفاهیم پیچیده کتاب از طریق تماشای فیلمِ مکملِ مبحث در ذهن مخاطب واضح و گویاتر خواهد شد. درج ۲۴ فیلم در چاپ پنجم کتاب، کمک کرده است تا در شرح مطالب جدید نیاز به تعداد صفحات کاغذ کمتری برای انتشار باشد و در عین حال مفاهیم و مصداق ها بسیار بهتر و دقیق تر برای خوانندگان محترم مطرح شود.
– در چاپ پنجم کتاب برای نخستین بار و بر اساس تحقیقات هشت سال اخیر، یک فصل به کتاب اضافه شده است. فصل یازدهم، با عنوان “معماری انسانگرا و لزوم بازنگری های سینومرفیک”به تحریر درآمده است. نگارش این فصل جدید در کتاب با دو هدف انجام شده است: نخست آنکه در جهان امروز، برای دست یابی به محیط های انسانی تر می بایست استراتژی های طراحی از طراحی صرفا عملکردگرا، متریک و کمّی به سوی طراحی های رفتارگرا، سینومرفیک و کیفی تغییر جهت دهد. دوم آنکه طراحی براساس واحد سینومرف در ابتدای راه بوده و مسیری طولانی پیش روی برنامه ریزان، طراحان، معماران و شهرسازان قرار دارد. بنابراین در چاپ پنجم کتاب محاط در محیط تلاش شد تا بر تغییر پارادایم طراحی از “متریک” به “سینومورفیک” شرحی نگاشته شود.
کتاب از بدو انتشار در سال ۱۳۹۴ مورد تحلیل و ارجاع دهی محققان قرارگرفت. در سال ۱۳۹۶ برنده جایزه “اثر برگزیده” از سوی کمیته داوران دومین دوره “جایزه ملی کتاب ابن سینا” شد و در همان سال در چهارمین دوره “جایزه کتاب معماری و شهرسازی دکتر منوچهر مزینی” رتبه “کتاب برتر” را دریافت کرد. در سال ۱۴۰۰، از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (شورای گسترش و برنامه ریزی آموزش عالی) به عنوان مرجع اصلی مطالعات دروس مرتبط قرار گرفت و تاکنون بیش از شش هزار نسخه از آن در دسترس عموم علاقمندان قرارگرفته است.
در شرح محتوای این کتاب آمده است: “انسان محاط در محیط است. محیطی که خود آن را می سازد و پیوسته تغییر می دهد. اما همان طور که انسان محیط را شکل می دهد، محیط نیز انسان را شکل می دهد. روان و رفتار آدمی متأثر از محیط است. کمتر از یک قرن است که در دانش روان شناسی محیطی تأثیرات متقابل انسان و محیط مطالعه می شود. در کتاب “محاط در محیط” ضمن آنکه یافته های روان شناسی محیطی در دو شاخه علوم رفتاری و علوم ادراک و شناخت معرفی شده، پیشنهاداتی برای بکارگیری این یافته ها در طراحی محیط زندگی ارائه شده است. مباحثی همچون طراحی متابولیسمی، گرافیک محیطی، طراحی اجتماع پذیری و اجتماع گریزی، طراحی انعطاف پذیری، طراحی قابلیت محور، طراحی پایه ادراکی، طراحی رفتارگرا، معماری چند حسی، طراحی همساز با ادراک، برنامه ریزی کل نگر، طراحی جزء نگر، طراحی مبهم یا فریبنده، طراحی یادآور، خلق دشوار زیبایی و در نهایت، آفرینش مکان از جمله پیشنهادات این کتاب به طراحان و برنامه ریزان محیط، معماران و شهرسازان است. همچنین مباحث زیبایی شناسی و حس مکان نیز از دریچه روان شناسی فلسفی تشریح شده است. از سوی دیگر با هدف کاربردی کردن یافته های روان شناسی محیطی، در مقیاس طراحی داخلی، معماری، معماری منظر، برنامه ریزی و طراحی شهری و حتی محیط های ویژه، مباحث تفصیلی و نمونه هایی تحلیل شده در بخش های مجزایی از کتاب آمده است. ضمن آن که این کتاب با معرفی”هنرِ طراحی علمی” راهکارهایی برپایه پیوند پژوهش و طراحی در این حوزه پیشنهاد کرده است.
“محاط در محیط” نه اولین کتاب نه آخرین کتاب در حوزه روان شناسی محیطی است. به معنی واقعیِ سخن، دانش روان شناسی محیطی هنوز نخستین گام های خود را طی می کند. بر خلاف این که چندین دهه از رسمیت یافتن این علم می گذرد اما هنوز کاربردی شدن یافته های آن رایج نشده، شاید یکی از خلل ها در این زمینه این باشد که یافته ها در علم روان شناسی محیطی به صورت کمّی و مطلق نیستند بلکه به صورت نسبی (مانند منطق فازی) بیان می شوند. به همین دلیل هم به سادگی نمی توان همه ی این یافته ها را به قوانین و ضوابطی را برای ساخت و ساز تبدیل کرد. با این حال این کتاب حاصل تلاش برای گام برداشتن در این مسیر است. مسیر خلق محیط هایی در هماهنگی و تناسب با روان و رفتار انسان در قرن بیست و یکم.
نظر برخی از اساتید و پیشکسوتان معماری و شهرسازی (به ترتیب الفبایی) در مورد این کتاب چنین است:
• دکتر ایرج اعتصام (استاد معماری و شهرسازی دانشگاه تهران) می نویسد: مطالعه این کتاب جامع و ارزشمند را به کلیه ی علاقمندان به موضوعی مهم یعنی آسیب شناسی و رفع مشکلات رابطه ی انسان و محیط زندگی اش ، توصیه می کنم.
• دکتر علیرضا عینی فر (استاد دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران ) عقیده دارد: کتاب حاضر می‌تواند ضمن تقویت فضای وصل نظریه ها و جامعیت بخشیدن به مبانی نظری معماری، درتداوم ایرانی کردن مطالعات در این زمینه و همچنین نزدیک کردن مطالعات بنیانی به کاربردهای موثر در طراحی، مفید باشد.
• دکتر علی عسگری (دانشیار دانشگاه یورک، کانادا) بیان می کند: در بسیاری از دانشگاه های جهان روان شناسی محیطی اکنون به عنوان درسی مهم تلقی می شود و سالانه تحقیقات زیادی در این زمینه انجام می گردد،این کتاب گامی اساسی در این راستا برداشته است.
• دکتر حمید ماجدی (استاد دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات) در یادداشتی نوشته است: بارزترین وجه تمایز کتاب حاضر نسبت به معدود کتاب های موجود در این زمینه، آشنا کردن مخاطبان کتاب با کاربرد یافته های روان شناسی محیطی در طراحی است.
♦ فهرسـت مطالـب کتـاب:
• یادداشتی به قلم دکتر ایرج اعتصام
• یادداشتی به قلم دکتر علی عسگری
• یادداشتی به قلم دکتر علیرضا عینی ف
• یادداشتی به قلم دکتر حمید ماجدی
• پیشگفتار نویسندگان
بخش اول: روان و محیط
ما و محیط
• فصل اول: مبانی نظری روان شناسی محیطی
– دانش روان شناسی محیط
– تاریخچه پیدایش روان شناسی محیطی
– توجه به روان شناسی محیطی در معماری و شهرسازی
– محیط
– انسان
– رابطه انسان و محیط: ده نظریه پایه
الف- نگرش متمرکز بر انسان
– یادگیری انسان از محیط اجتماعی: نظریه ی یادگیری اجتماعی
– محیط پاسخده به نیازانسان: هرم نیازهای انسان
– کنترل انسان بر محیط: نظریه های کنترل
– سازگاری انسان با محیط: نظریه ی سطح سازگاری
ب- نگرش متمرکز بر محیط
– نظریه های حفاظت از محیط زیست
ج- نگرش تعاملی انسان و محیط
– تعامل انسان و محیط: نظریه ی تعامل
– مجموعه انسان و محیط: نظریه ی تبادل
– رشد همزمان انسان و محیط: نظریه ی ارگانیزمی
– همساختی محیط و رفتار انسان: نظریه ی قرارگاه رفتاری
– این همانی انسان و محیط: نظریه های ادراکی- فلسفی
– شاخه های تخصصی دانش روان شناسی محیط
• فصل دوم: علوم رفتار محیطی
– رفتار
– رفتار فیزیولوژیک
– رفتار اجتماعی
– علم پروکسمیک و مفاهیم رفتار اجتماعی
– ازدحام
– پیامدهای ازدحام: سیاه چال رفتاری
– طراحی روان شناسانه (۱): طراحی متابولیسمی
– قلمرو
– انواع قلمرو
– عوامل شکل دهنده به قلمرو
– رفتار قلمروپایی
– طراحی روانشناسانه (۲): گرافیک محیطی
– فضای شخصی
– انواع فاصله اجتماعی در انسان
– عوامل مؤثر برفضای شخصی
– طراحی روان شناسانه (۳): طراحی اجتماع پذیری و اجتماع گریزی
– خلوت
– مفهوم خلوت
– روش های تأمین خلوت
– فواید تأمین خلوت
– طراحی روان شناسانه (۴): طراحی انعطاف پذیری
– رفتار محیطی
– محیط رفتاری
– روان شناسی اکولوژیک (بوم شناختی)
– قرارگاه رفتاری
– ویژگی های قرارگاه رفتاری
– قدرت قرارگاه رفتاری
– سینومرف وعوامل شکل دهنده آن
– نقد نظریه قرار گاه رفتاری
– دونظریه منتج از قرارگاه رفتاری
– نظریه قابلیت محیط
– ویژگی های قابلیت محیط
– طراحی روان شناسانه (۵): طراحی قابلیت محور
– نظریه کیفیت دعوت کنندگی محیط
– طراحی روان شناسانه (۶): طراحی رفتارگرا
• فصل سوم: علوم ادراک و شناخت محیطی
الف: ادراک وشناخت در حکمت
ب: ادراک و شناخت در علم
– نظریه های ادراک و شناخت
۱- الگوی عدسی برانسویک
۲- نظریه گشتالت ادراک
۳- نظریه کنش متقابل ادراک
۴- نظریه اکولوژیک ادراک
– طراحی روان شناسانه (۷): طراحی پایه ادراکی
– احساس محیط
– علم سایکو فیزیک
– احساس
– حواس انسان
– بینایی
– بینایی بر اساس حرکات ساکادی
– شنوایی
– حواس تنی
– حس لامسه
– حس فشار
– حس تماس
– حس لرزش
– حس حرارتی
– حس درد
– حواس وضعی- عضلانی
– حس جا و مکان
– حس حرکت
– حس تعادل
– حس نیرو
– حس شیمیایی
– بویایی
– حس چشایی
– احساس عمومی
– حس جهت یابی
– همبستگی حواس انسان
– همبستگی حواس و ادراک انسان
– طراحی روان شناسانه (۸): معماری چند حسی
– ادراک محیط
– تعریف ادراک
– ادراک شکل
– روش های ادراک
– تئوری نسبیت در ادراک
– عوامل اجتماعی مؤثر بر ادراک
– تفاوت های ادراکی
– تفاوت های ادراکی در سنین کودکی
– ادراک فضای پروژکتیو- فضای اقلیدسی در کودکان
– تفاوت های ادراکی در سنین سالمندی
– طراحی روان شناسانه (۹): طراحی همساز با ادراک
– تفاوت های ادراکی زنان ومردان
– تفاوت های مغز زنان و مردان
– تفاوت های زنان و مردان در احساس محیطی
ـ تفاوت ها در بینایی
– تفاوت ها در شنوایی
– تفاوت ها در چشایی و بویایی
– تفاوت ها در لامسه
– تفاوت های زنان و مردان در ادراک محیط
– ادراک سه بعدی،تجسم فضایی
– طراحی روان شناسانه (۱۰): برنامه ریزی کل نگر، طراحی جزء نگر
– خطای ادراکی، اختلالات ادراکی
– پدیده های منجر به خطا
– طراحی روان شناسانه (۱۱): طراحی مبهم یا فریبنده
– شناخت محیط
– طراحی روان شناسانه (۱۲): طراحی یادآور
– مدل ادراک وشناخت محیط
• فصل چهارم: زیبایی شناسی محیطی و حس مکان
– زیبایی در گذر زمان
– فلسفه هنر و ادراک زیبایی
– زیبایی شناسی محیطی
– زیبایی شناسی شکلی
– زیبایی شناسایی حسی
– زیبایی حرارتی
– حواس و تداعی زیبایی
– زیبایی شناسی نمادین
– معنای محیط
– تفاوت معنا و زیبایی در محیط
– علم زیبایی شناسی
– معیار های احساس زیبایی
– خواص مرتبط به هم
– قوانین ترجیحات در محیط
– فرمول اندازه گیری زیبایی
– پارادایم، ارزش های زیبا شناختی، سبک، مُد
– سبک
– سلیقه و زیبایی میرا
– بدسلیقگی و زیبایی کیچ
– زیبایی مردم پسند و زیبایی معمار پسند
– طراحی روانشناسه (۱۳): خلق ِ دشوارزیبایی
– مکان وحس مکان
– مکان
– مکان در حکمت
– مکان در فلسفه پدیدار شناسی
– رابطه فرد و محیط
– تجربه مکان
– مکان در علم روان شناسی
– ادراک مکان
– حس مکان وسطوح آن
– بی مکانی
– آگاهی از مکان
– تعلق مکان
– دلبستگی مکان
– وابستگی مکان
– مداخله درمکان
– فداکاری برای حفظ مکان
– هویت مکانی
– وحدت با مکان
– روح مکان
– عوامل سازنده مکان
– مقیاس های رخداد وشکل دهی به حس مکان
– حس مکان در مقیاس خانه
– حس مکان درمقیاس شهر
– حس مکان در منظر ومناطق طبیعی
– حس مکان در مناطق تاریخی
– طراحی روان شناسانه (۱۴):آفرینش مکان
بخش دوم: محاط در محیط
• فصل پنجم: محاط در محیط های داخلی
– معماری داخلی
– طراحی داخلی
– دکوراتور داخلی
۱-نور/۲۹۲ نور، محیط، روان
– نور و احساس معنویت
– نور و هوش هیجانی
– نور و آسایش
– نور و یادگیری
– نور واحساس خستگی و اضطراب
– نور و افسردگی
– نور و یادگیری
– نور و درمانگری
– فقدان نور و خودکشی
– طراحی طیف کامل نور
– آلودگی نوری و محیط های داخلی
۲-رنگ
– رنگ و چرخه آن
– رنگ و ادراک
– رنگ و روان
– رنگ و رفتار
– رنگ و آموزش
– رنگ و سکونت
– رنگ و درمان
– رنگ و طراحی روان شناسانه
– نور و رنگ
۳- صدا
– علم صدا
– گوش انداز یا صدا در محیط
– صدا در نامکان ها
– صدا و روان
– طراحی صدای محیط های داخلی
۴-هوا
– آلودگی هوا وتأثیرات روانی
– هوا و محیط داخلی
۵- ماد
• فصل ششم: محاط در معماری
۱-محیط سکونتی
– خانه
– مجتمع ها و برج های مسکونی
۲-محیط مراقبتی
– شیرخوارگاه و پرورشگاه
– خانه سالمندان
– زندان
– مراکز ترک اعتیاد
۳- محیط یادگیری
– مهد
– مدرسه
۴-محیط کار
– دفاتراداری
– دفاتر خلاق
– محیط کارصنعتی
۵-محیط تجارت
۶-محیط قضاوت
۷-محیط نظامی
۸- محیط گذر
– فرودگاه
– مترو
۹- محیط درمان
– بیمارستان
– محیط درمان کودکان
۱۰-موزه
– محاط در محیط معماری
• فصل هفتم: محاط در منظر
۱- طبیعت و روان
۲-طبیعت دوستی (بیوفیلیا)
۳- منظر شفابخش
۴- پارک های شهری
۵- منظر شهری و شهرسازی منظر
• فصل هشتم: محاط در شهر
۱- راه یابی و مسیر یابی
– نقشه برداری ذهنی و مسیریابی
– مسیریابی برای عابران پیاده
– شناخت و دانش مکانی
– نقشه های شناختی
– مسیریابی افراد پریشان حواس
– موانع پنهان برای افراد ناتوان
– نشانه ها درمسیریابی
– کاربردی بودن دانش مسیریابی
۲-جرم وفضاهای امن شهری
– امنیت در شهر
– پیشگیری از جرم به وسیله طراحی محیط
– نظارت توسط ساکنین
– تضعیف جرم توسط طراحی شهری
– مدل فضاهای قابل دفاع
– حضور مردم و افزایش حس امنیت
– نظریه پنجره شکسته
– چهار اصل اجرایی پیشگیری از جرم
– نظریه انتخاب منطقی
– فضاهای گمشده
۳-تخریب گرایی- وندالیسم
– موضوعات وفضا های مورد تخریب
– عوامل تخریب گرایی
– انواع وندالیسم رایج
– نظریه برآیند
– پدیده گلوله برفی
۴-تصویر ذهنی ازشهر
– نقشه شناختی
– کاربرد نقشه شناختی در شهر
– اشکالات نقشه های شناختی
۵- خارج ازمکان و پدیده دستفروشی درشهر
۶- شهر و حواس انسان
۷- پاتوق های شهری
۸-روان شناسی محیطی و نظریه های نوین شهرسازی
– شهر دوستدارکودک
– شهردوستدار سالمند
– شهرخلاق
• فصل نهم: محاط در محیط ویژه
۱-محیط های ویژه مراقبتی
– آسایشگاه معلولان ذهنی
– محیط زندگی مبتلایان به اوتیسم
۲-محیط های بحرانی
– اردوگاه اسکان موقت
۳- محیط واقعیت مجازی
بخش سوم: طراحی روانشناسانه محیط
• فصل دهم: به سوی طراحی علمی
– طراحی: هنرِ علمی
– طراحی گروهی
– بازنگری در فرآیند طراحی
– پیوند پژوهش و طراحی
• فصل یازدهم: معماری انسانگرا و لزوم بازنگری های سینومرفیک
– طراحی متریک
– معنی سینومرفی
– سینومرفی و بازخوانی تجربیات معماری
– تجربه سینومرفی های جدید
– به سوی طراحی سینومرفیک
ـ سخن پایانی
