پوستچی، سند هویت تاریخ شیراز

فاطمه مقدم/ تپه هفت هزار ساله پوستچی در حاشیه بلوار رحمت، محل گذر روزانه تعداد زیادی از شهروندان است و احتمالا کمتر عابری می داند از کنار یکی از قدیمی‌ترین سندهای هویت تاریخی و یا شناسنامه شهر شیراز عبور می کند! یافته های تپه «پوستچی»، در کاوش های گذشته پیشینه شهر شیراز را به بیش از ۶ هزار و ۵۰۰ سال پیش می‌رساند.‏ بقایای چندین هزار ساله روستاهای مستقر در این تپه در دهه‌های اخیر ناشی از گسترش شهر شیراز تخریب شده و ‏در حال حاضر فقط نیمی از تپه پوستچی باقی مانده است.‏ درحالی که کاوشگران این تپه همچنان دست به گریبان تامین بودجه های پژوهشی و خواهان متوقف شدن ساخت و سازها در منظر درجه دو این تپه هستند.

‏ کاوش ها در تپه پوستچی آموزشی – تحقیقاتی و در قالب برنامه مشترک بین پژوهشکده ‏باستان‌شناسی و دانشگاه هنر شیراز و با همکاری‌هایی از سوی شهرداری شیراز درحالی ‏ادامه می یابد که این سلسله از مطالعات به سبب کمبود یا نبود بودجه، گاه به گاه متوقف می شود به طوری که از ابتدای سال گذشته با متوقف شدن تزریق بودجه برای پژوهش ها و به حال خود رها شدن تپه، حفاران، متجاوزان و معتادان با بریدن فنس های حفاظتی برای یافتن اشیا قیمتی به این تپه هجوم برده بودند.

در حال حاضر خوشبختانه پنجمین فصل کاوش در تپه پوستچی ادامه دارد و کشف بخشی از یک سازه استحکامی 6800 ساله توجه باستان شناسان را به این تپه بیش از پیش جلب کرده است. سازه ای که تاکنون تنها بقایایی از یک دیوار آن کشف شده و بنا بر گفته پژوهشگران احتمالا سازه ای بزرگ و در خور توجه بوده است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری با اشاره به ادامه داشتن کاوش ها در فصل پنجم مطالعات تپه پوستچی در دشت شیراز گفت: امسال پنجمین مرحله از مطالعات و کاوش های آموزشی – تحقیقاتی در بخش شمالی این تپه در حال انجام است. ما در سال جاری برخلاف سال های گذشته که همواره در دامنه های جنوبی تپه به کاوش می پرداختیم با عوض کردن منطقه، به کاوش در منطقه شمالی تپه مشغول شدیم منطقه ای که مشرف به زمین های کشاورزی بلوار رحمت است.

علیرضا سرداری ‏افزود: ما در فصل های پیشین مطالعات در دامنه شمالی تپه  قلوه سنگ هایی را می دیدیم که احتمال می دادیم این قلوه سنگ ها بر اثر سیلاب به این بخش تپه آمده باشد‏ حال آن که  کاوش در بخش های شمالی چیز دیگری را نشان داد. در این بخش بعد از خاک برداری متوجه شدیم که این قلوه سنگ ها همراه با توده‌های گلی و چینه‌ای فشرده دست ساز مستحکم و شفته‌ریزی ‏حرفه‌ای دیواری ساخته اند. هرچه پایین تر می رفتیم ارتفاع دیوار بیشتر شد که این خود نشان از بقایای یک سازه بزرگ دارد.

سرداری که به همراه حسنعلی عرب یکی از سرپرستان هیات کاوش تپه پوستچی است در ادامه اظهار داشت: دیوار پیدا شده تا کنون چهار متر ارتفاع و در حدود 8 متر عرض و بیش از سی متر طول دارد که 15 متر آن تا کنون از خاک بیرون آمده است اما ممکن است ارتفاع این سازه بیش از چهار متر باشد که خود نیاز به کاوش های دقیق تر دارد.

وی درباره کاربردهای احتمالی این سازه گفت: گمانه هایی درباره کاربردهای دیوار یافته شده وجود دارد که یکی از آن ها ایجاد دیوار دفاعی به دور روستا بوده است که به سبب ناتمام بودن کاوش هنوز روشن نیست این گمانه صحیح باشد و تا بقایای دیوار در بخش های دیگری از محوطه یافت نشود که نشان از احاطه روستا توسط این دیوار داشته باشد، نمی توان به یقین گفت که این دیوار کاربرد استحکامات دفاعی داشته است.  

این سرپرست هیات کاوش تپه پوستچی در ادامه درباره گمانه ای دیگر از کاربرد این سازه بیان کرد: بر اساس شواهد یافته شده در پایین دست تپه آبراهی وجود داشته که ممکن است در زمانی که سیلابی می شده به روستا آسیب می رسانده، از این رو این احتمال وجود دارد که دیوار سیل بندی برای جلوگیری از ورود آب به روستا باشد. امکان دیگری که وجود دارد این است که این سازه یادمانی باشد که حاکم روستا برای نشان دادن قدرت ساخته است.

‏سرداری با اشاره به اینکه کاوش‌های تپه پوستچی محدود و ناتمام است گفت: هشت در پانزده متر از این دیوار بزرگ بیرون آمده است اما مطمئنا باید دو تا سه برابر این مقدار مورد کاوش قرار گیرد تا بتوانیم گمانه ای قطعی درباره کابرد اصلی دیوار بدهیم چون باید پشت سازه و مهم تر از آن داخل سازه مورد کاوش قرار بگیرد همانطور که اعلام شده در یکی از کارگاه‌های حفاری گذشته، آثاری از فضای مسکونی روستای پیش از تاریخ در آخرین مرحله سکونت، پیش از متروک ‏شدن کشف شده که به صورت معماری خشتی و چینه‌ای دربردارنده اشیایی، مانند قطعات ظروف سفالین، ادوات و ابزارهای ‏سنگی و استخوانی، دوک‌های نخ‌ریسی، مهره‌های تزئینی و صدف‌های کارشده است‎.‎

‏وی در انتها خاطرنشان کرد: در این روستا طی 600 تا 700 سال زندگی مداوم وجود داشته است و احداث چنین سازه‌ای بزرگ در حاشیه این روستا در حدود ۶۸۰۰ سال پیش پدیده‌ای ‏جالب‌توجه است که برای شناخت دقیق آن نیاز به اعتبارات مالی لازم برای ‏کاوش‌ها و حفاری‌های گسترده‌تر وجود دارد.

گفتنی است طی پژوهش ها تاریخ دقیق قدمت تپه پوستچی به هفت هزار و سیصد و پنجاه سال پیش می رسد و این تپه جزو اولین روستاهایی بوده که ‏در دشت شیراز شکل گرفته است. تپه پوستچی‏ به گفته دکتر عسکری مدیر پایگاه جهانی منظر ساسانی فارس، بقایای روستایی که بر روی تپه پوستچی یافت شده تنها نمونه بازمانده یک استقرار دوره ای پیش از تاریخ در دشت شیراز است که جزو کانون‌های نخستین جوامع پیشرفته کشاورز، دامپرور و یکجانشین در دشت شیراز بودند و مربوط به دوره ‏روستانشینی کهن قبل از تحولات شکل گیری امپراطورهای هخامنشی است. ‏این تپه تاریخی چهارم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ثبت شد و کاوش‌های باستان‌شناسی نیز آن از همان سال آغاز شده است.