یک شهر زیرزمینی مجموعه‌ای از فضاهای زیرزمینی است که با هدف خاصی از پناهگاه دفاعی گرفته تا مکانی برای زندگی و کار یا معبری برای تردد و انبار و مخزن ساخته شده است. شهرهای زیرزمینی به‌عنوان پدیده‌های معماری و تاریخی، نمایانگر خلاقیت بشر در مقابله با چالش‌های محیطی و اجتماعی هستند و تونل‌ها، غارها و ساختارهای دست‌سازی دارند که به‌منظور حفاظت در برابر شرایط جوی نامساعد، حملات نظامی یا حتی بهینه‌سازی استفاده از زمین در مناطق پرجمعیت طراحی شده‌اند. زندگی در بعضی از شهرهای زیرزمینی هنوز هم جریان دارد و بعضی از آن‌ها به‌عنوان مکان‌های باستانی مورد بازدید علاقه‌مندان قرار می‌گیرند.

اصطلاح شهر زیرزمینی گاهی به شبکه‌ای از تونل‌ها اشاره دارد که ساختمان‌ها را از زیر سطح معابر به هم متصل می‌کرده و دارای کاربری تجاری یا اداری بوده است. شهرهای زیرزمینی در شهرهایی با آب‌وهوای بسیار سرد یا بسیار گرم کاربرد بیشتری داشتند که امکان برقراری فعالیت‌های روزمره را در طول سال و بدون توجه به شرایط آب‌وهوایی سخت فراهم می‌کرد. در ادامه چند شهر زیرزمینی معرفی می‌شود که زمانی به‌عنوان سکونتگاه ساخته شده بودند و مردم در آن زندگی می‌کردند.

کاپادوکیه، ترکیه

منطقه کاپادوکیه (Cappadocia) در مرکز ترکیه واقع شده و دارای ۳۶ بخش زیرزمینی است که درینکویو (Derinkuyu) در عمق ۸۵ متری عمیق‌ترین بخش این منطقه است. این شهر که از هفت سطح زیرزمینی تشکیل شده بود، زمانی بالغ بر ۲۰ هزار نفر را در خود جای می‌داد و همه امکانات یک زندگی متمدنانه را از جمله مغازه‌ها، محله‌های زندگی، مدارس، کانال‌های تهویه هوا، چاه‌ها، آشپزخانه‌ها، حمام و انبارها را در بر داشت. قدمت این شهر پر پیچ و خم به قرن هشتم پیش از میلاد برمی‌گردد که به‌عنوان یک سد دفاعی در برابر حمله و تهاجم دشمن ساخته شده بود تا در صورت هر گونه تهدید، با بستن درها از ساکنان خود محافظت کند.

اگرچه درینکویو تنها کلیسای این منطقه را در خود جای داده است، اما تخمین زده می‌شود که ۱۵۰ کلیسا و چندین صومعه در کاپادوکیه وجود داشته است. این شهر در سال ۱۹۶۳ کشف شد؛ زمانی که یک فرد محلی حین بازسازی خانه خود به‌طور تصادفی با چند تونل برخورد کرد و دو سال بعد به روی عموم بازگشایی شد.

ماتماتا، تونس

ماتماتا (Matmata) شهر کوچکی در جنوب تونس است که از ساختمان‌هایی به نام تروگلودیت یا سازه‌های گودال‌مانند تشکیل شده است. این سازه‌ها با حفر یک گودال بزرگ در سنگ و کنده‌کاری دیوارهای کوه برای ساخت یک غار مصنوعی و ایجاد فضای زندگی ایجاد شده است که از ساکنان شهر در برابر گرما و سرمای شدید این منطقه خشک و بیابانی محافظت می‌کرد.

مجموعه ماتماتا از مدت‌ها قبل در جهان مشهور بود و در سال ۱۹۶۷ دوباره کشف شد و شهرت بیشتری پیدا کرد. هتل سیدی دریس در شهر ماتماتا به‌عنوان خانه کودکی یکی از شخصیت‌های اصلی فیلم «جنگ ستارگان: امیدی جدید» استفاده شد و در فیلم «حمله کلون‌ها» نیز به نمایش درآمد. ماتماتا به دلیل معماری خاص و زیبایی‌های طبیعی اطرافش یکی از مقاصد گردشگری محبوب در تونس است و بازدیدکنندگان می‌توانند با فرهنگ محلی، صنایع دستی و غذاهای سنتی بربرها آشنا شوند.

پترا، اردن

پترا (Petra) یک شهر کاروانسرایی باستانی است که در میان کوه‌های جنوب اردن پنهان شده است و زمانی حدود دو هزار سال پیش محل زندگی ۴۰ هزار نفر بوده است. پترا یکی از شگفت‌انگیزترین و تاریخی‌ترین مکان‌های باستانی جهان است که به‌عنوان یکی از عجایب هفت‌گانه شناخته می‌شود. قوم نبطی دامنه تپه‌های ماسه‌ای را به‌صورت مجموعه‌ای از اتاق‌ها، مقبره‌ها، تالارها و معابد ساخته بودند که به‌صورت یک مرکز تجاری و فرهنگی مهم در مسیر کاروان‌ها میان عربستان سعودی و مدیترانه عمل می‌کرد.

ورود به پترا از طریق یک دره باریک به نام «سیق» است که بازدیدکنندگان را به سمت آثار باستانی شگفت‌انگیز شهر هدایت می‌کند. یکی از نفیس‌ترین حجاری‌های این شهر «الخزنه» به معنی خزانه است که یک نمای زینتی با ارتفاع ۴۰ متر دارد و نماد شهر پترا به‌شمار می‌آید. این شهر حدود قرن هفتم پس از میلاد به حالت متروکه درآمد و تا دهه ۱۸۰۰ توسط اروپایی‌ها کشف نشد. پترا لوکیشن بعضی از صحنه‌های فیلم «ایندیانا جونز و آخرین جنگ صلیبی» بوده است.

اعتقاد محققان بر این است که قسمت اعظم ویرانه‌های پترا زیر زمین باشد. پترا در سال ۱۹۸۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و به دلیل تاریخ و فرهنگ باستانی همچنین زیبایی‌های طبیعی و مناظر خیره‌کننده‌اش سالانه هزاران گردشگر را به خود جذب می‌کند و فرصت بی‌نظیری برای آشنایی با تاریخ و هنر ملت‌های قدیم فراهم می‌آورد.

ماترا، ایتالیا

ساسی دی ماترا (Sassi di Matera) که به معنای «سنگ‌های ماترا» است، محل غارنشین‌های ماقبل تاریخ در جنوب ایتالیا است و یکی از نخستین سکونتگاه‌های زیرزمینی ایتالیا بوده است که قدمت آن به ۱۰ هزار سال پیش از میلاد برمی‌گردد. خانه‌ها در دل تپه‌های آهکی و به شکل غار کنده‌کاری شده است و تا قرن بیستم نیز ساکنانی به‌صورت غارنشین آنجا زندگی می‌کردند و به امکانات رفاهی بسیار کمی دسترسی داشتند. بین سال‌های ۱۹۵۳ و ۱۹۶۸، خانه‌ها مرمت شد و غارنشینان به خانه‌های مدرن منتقل شدند.

این منطقه به‌عنوان یک میراث جهانی یونسکو در سال ۱۹۹۳ به ثبت رسید و در حال حاضر به یک جاذبه گردشگری تبدیل شده است که مقصد محبوب گردشگران تاریخی است.

نائورس، فرانسه

شهر زیرزمینی نائورس (Naours) یک سکونتگاه زیرزمینی باستانی با بیش از دو مایل تونل و بیش از ۳۰۰ اتاق ساخته دست بشر است که در عمق ۳۰ متری زیر فلات جنگلی شمال فرانسه قرار دارد. این مکان حدود قرن سوم پس از میلاد به‌عنوان بخشی از یک معدن رومی ساخته شد و پس از اینکه مردم محلی در طول جنگ‌های قرون وسطی از آن به‌عنوان مخفیگاه استفاده کردند، به یک روستای زیرزمینی گسترش یافت. در آن دوران فضای کافی برای سکونت سه هزار ساکن داشت و امکانات رفاهی زیادی همچون کلیسا، چاه، اصطبل و نانوایی را برایشان فراهم می‌کرد که نشان‌دهنده زندگی اجتماعی و فرهنگی ساکنان این منطقه در آن زمان بود.

غارهای این شهر برای چندین دهه متروک بود و در قرن ۱۹ به‌عنوان یک جاذبه گردشگری بازگشایی شد که با سازه‌های هنری و آثار گرافیتی و حکاکی حال و هوای آن دوران را به تصویر کشیده است.

شهر زیرزمینی نوش‌آباد، ایران

شهر زیرزمینی نوش‌آباد موسوم به اویی، تصویری برجسته از مهندسی ماقبل تاریخ و برنامه‌ریزی هوشمندانه است که در نزدیکی کاشان ایران قرار دارد و در دوره ساسانیان حدود ۱۵۰۰ سال پیش ساخته شده و تا دوران قاجار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این شهر یک سیستم پیچیده از اتاق‌ها، تونل‌ها، کریدورهای بزرگ و عناصر دفاعی استراتژیک را شامل می‌شود که به‌صورت دستی و برای مقابله با حملات مهاجمان ساخته شده است.

انگیزه ایجاد این شهر نیاز به فراهم کردن مکانی برای فرار از گرمای شدید منطقه کویری کاشان بوده، اما محرک اصلی برای ساخت شهر، تاریخ حملات و بی‌ثباتی در آن منطقه بوده است تا به‌عنوان پناهگاهی امن هنگام درگیری‌ها و تهاجمات مورد استفاده قرار بگیرد. عمق زمین خنک‌تر از سطح آن است و به ساکنان این شهر زیرزمینی کمک می‌کرده تا در شرایط سخت تابستان مکانی برای ذخیره آب، نگهداری غذا، فرار از گرما و زندگی روزمره داشته باشند.