فشار بی‌سابقه بحران آب بر کشاورزی و گردشگری ترکیه

در سال ۲۰۲۵ ترکیه با بحرانی بی‌سابقه در زمینه کمبود آب روبه‌روست که از ترکیبی از خشکسالی‌های طولانی‌مدت، تغییرات اقلیمی و سوءمدیریت منابع آبی ناشی می‌شود و این کشور را به‌سرعت به مرز «کم‌آبی» می‌رساند، وضعیتی که در آن میزان آب تجدیدشونده سالانه کمتر از ۱۰۰۰ متر مکعب به ازای هر نفر خواهد بود. کارشناسان هشدار می‌دهند که بدون اتخاذ تدابیر فوری، این بحران طی پنج سال آینده به‌شدت وخیم‌تر می‌شود و ابعاد اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی عمیقی خواهد داشت.

منابع آب ترکیه در خطر جدی فشار مصرف انسانی و تغییرات اقلیمی

طی ۶۰ سال گذشته، ۱۸۶ دریاچه از مجموع ۲۴۰ دریاچه ثبت‌شده در ترکیه به‌طور کامل خشک شده‌اند و دریاچه‌هایی باقیمانده نیز با خطر خشکسالی و آلودگی شدید دست‌وپنجه نرم می‌کنند. دریاچه وان نمونه بارز از این وضعیت است که به‌تازگی حدود ۳۰ درصد از سطح خود را از دست داده است.

دریاچه‌ها به‌ویژه در استان‌هایی همچون استانبول، آنکارا، ازمیر و قونیه به شدت در حال کاهش سطح آب و خشک شدن هستند. سدها و مخازن تأمین آب شهرهای بزرگ به سطح بحرانی رسیده‌اند، به‌طوری که سدهای آنکارا تنها ۱۵ تا ۲۵ درصد ظرفیت ذخیره آب خود را دارند و در استانبول ذخایر آب از حدود ۸۰ درصد در بهار به ۵۰ درصد کاهش داشته است. در مناطق روستایی اطراف ازمیر نیز عمق چاه‌های استخراج آب زیرزمینی از ۸ تا ۹ متر در گذشته به حدود ۱۷۰ متر افزایش داشته که نشانه‌ای از تخلیه بی‌سابقه آب از این منابع است.

منابع آب شهر آنکارا، پایتخت ترکیه، شامل پنج سد و مخزن اصلی تأمین‌کننده آب، به سطوح تاریخی بسیار پایین رسیده‌اند؛ حجم ذخیره آب در این سدها به تنها ۱۵ درصد و حجم آب در مخازن حدود ۲۵ درصد ظرفیت کل آنها کاهش یافته است که به مراتب کمتر از نیاز واقعی برای پاسخگویی به تقاضای بالای این شهر بزرگ است.

علاوه بر تهدیدهای شهری، کشاورزی اطراف آنکارا نیز به‌شدت تحت تأثیر این بحران قرار گرفته است. تولید غلات اصلی مانند گندم، جو و آفتابگردان در این منطقه که به «سبد نان ترکیه» معروف است، به دلیل خشکسالی شدید کاهش یافته است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که محصول گندم سال جاری دست‌کم ۲ میلیون تن کمتر از سال گذشته خواهد بود، در حالی که سطح زمین‌های زیر کشت افزایش یافته است.

از بین رفتن تالاب‌ها به‌دلیل توسعه‌های شهری، آلودگی و فقدان مدیریت صحیح، تعادل اکولوژیکی و هیدرولوژیکی منطقه را نیز به‌شدت مختل کرده و توان طبیعت در کنترل سیلاب و تنظیم اقلیم را در ترکیه کاهش داده که این امر منجر به تهدید تنوع زیستی و افزایش خطر بیماری‌های قابل انتقال از طریق آب شده است.

دلایل اصلی این بحران چندجانبه است. برای مثال تغییرات اقلیمی عامل کاهش بارش‌ها و افزایش دما در حوضه مدیترانه بوده که منجر به کاهش قابل‌توجه منابع آب شده است. زمستان‌های گرم و بارش‌های کمتر از حد نرمال توان تجدید منابع آبی را پایین آورده‌اند. فشارهای انسانی نیز سهم بزرگی در این بحران دارند، به‌ویژه بخش گردشگری در مناطق ساحلی همچون چشمه و ازمیر که مصرف آب را به‌شدت افزایش داده است.

هتل‌ها با استخرهای بزرگ، شست‌وشوی مکرر حوله‌ها و حمام گرفتن چندباره گردشگران در روز، مصرف آب را به‌میزان قابل‌توجهی افزایش داده‌اند. در بخش کشاورزی، استفاده ناپایدار و بیش‌ازحد از منابع آبی به‌ویژه در نواحی مرکزی آناتولی موجب کاهش جدی منابع شده است و کارشناسان بر کاهش ۶۰ درصدی مصرف آب در این بخش تأکید دارند. علاوه‌بر این، بیابان‌زایی که حدود ۸۸ درصد خاک ترکیه را فراگرفته نیز بر کاهش بارش‌ها و تخریب خاک تأثیر منفی گذاشته است.

مشکلات منابع آب در ازمیر و چشمه و ضرورت مدیریت پایدار

مناطق گردشگری به‌ویژه ازمیر و چشمه، نمونه‌های بارز از تأثیرات بحران کم‌آبی در ترکیه هستند. در روستای جرمین ازمیر اکنون آب را از عمق ۱۷۰ متری استخراج می‌کنند، در حالی که نسل قبل از عمق ۸ تا ۹ متری بهره می‌بردند. سد بزرگ مجاور شهر چشمه که منبع اصلی تأمین آب این منطقه است نیز تنها ۳ درصد از ظرفیت خود آب دارد. مقامات محلی مجبور به اعمال محدودیت‌های شدید دسترسی به آب شرب شده‌اند و در چشمه آب تنها ۱۰ ساعت در روز و در ازمیر ۶ ساعت در روز در دسترس مردم قرار می‌گیرد. کارشناسان مصرف بالای گردشگران را عامل اصلی فشار بر منابع می‌دانند زیرا گردشگران دو تا سه برابر بیشتر از ساکنان محلی آب مصرف می‌کنند. بعضی هتل‌داران معتقدند فناوری‌های آب‌شیرین‌کن می‌توانند راهکاری برای کمبود آب باشند، اما این روش‌ها پرهزینه و نیازمند انرژی زیادی هستند. با این حال محدودیت‌ها و بحران آب موجب کاهش قابل‌توجه رزرو هتل‌ها و جذب گردشگر شده و بعضی هتل‌ها تا ۸۰ درصد کاهش مسافر را تجربه می‌کنند.

کاهش شدید آب سدها در گوردس، تختالی و بلکوا، تقاضای آب را به شدت افزایش داده است. میزان آب موجود در مخازن کل استان اکنون به شدت پایین آمده و حتی مخزن اصلی شهر از ۵۰ درصد ظرفیت سال گذشته به زیر ۱۰ درصد رسیده است. این وضعیت بحرانی باعث شده بسیاری از ساکنان و گردشگران به ذخیره آب در مخازن خانگی، وان‌ها و سایر ظروف روی آورند که این عمل ممکن است به‌دلیل افت فشار آب، افزایش مصرف و فشار روی سیستم‌های تأمین آب را به دنبال داشته باشد. تحقیقات رفتاری نشان می‌دهد اعلام چنین محدودیت‌هایی می‌تواند باعث افزایش مصرف ناشی از ترس کمبود واقعی یا اتفاقی شود که اصطلاحاً احتکار آب نامیده می‌شود.

مسئولان محلی با اذعان به دشواری تصمیمات گرفته شده، شهروندان را به همکاری و صرفه‌جویی در مصرف آب دعوت کرده‌اند و توصیه‌هایی نظیر محدود کردن زمان دوش گرفتن، خاموش کردن شیر آب هنگام مسواک زدن و تعمیر نشت‌ها را ارائه داده‌اند. با این حال، اقتصاد مبتنی بر گردشگری منطقه، وجود هتل‌ها و استخرهای روباز که مصرف بالای آب دارند، چالش‌های جدی برای مدیریت منابع آب به وجود آورده است.

این بحران نشان‌دهنده تأثیر تغییرات اقلیمی و افزایش خشکسالی در حوضه مدیترانه و آسیب‌پذیری شدید مناطق ساحلی توریستی ترکیه در برابر رویدادهای آب و هوایی شدید است. در شرایطی که میزان بارش به طور بی‌سابقه‌ای کاهش یافته و تقاضا برای آب افزایش یافته، چشمه و استان ازمیر در کنار محدودیت‌های آبرسانی، با مخاطره کاهش شدید کیفیت زندگی و تهدید فعالیت‌های اقتصادی به خصوص در حوزه گردشگری مواجه هستند.

پیامدهای کم‌آبی شدید بر اقتصاد و سلامت مردم ترکیه

پیامدهای اقتصادی و اجتماعی بحران آب شامل قطعی‌های مکرر آب در شهرهای بزرگ و مناطق گردشگری، کاهش چشمگیر تولیدات کشاورزی به‌ویژه در مناطق مرکزی (که تهدیدی برای امنیت غذایی و صادرات است)، افزایش بیماری‌های مرتبط با آب، نابودی زیستگاه‌ها، افزایش تنش‌های اجتماعی به‌ویژه در مناطق روستایی وابسته به کشاورزی و کاهش درآمد و اشتغال در بخش گردشگری است.

کارشناسان بر ضرورت اجرای فوری تدابیری همچون کاهش مصرف آب در کشاورزی با به‌کارگیری فناوری‌های آبیاری بهینه، ممنوعیت حفاری بی‌رویه چاه‌ها، پاک‌سازی و بازسازی دریاچه‌ها و تالاب‌ها، تطبیق روش‌های کشاورزی و شهری با شرایط تغییرات اقلیمی، افزایش آموزش و آگاهی عمومی و سختگیری در اجرای قوانین حفاظت از منابع آبی تأکید دارند.

بحران کم‌آبی ترکیه بدون تلاش و اقدام سریع، شدیدتر می‌شود و پیامدهای وخیم اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی در پی خواهد داشت. این وضعیت ترکیه را به مثالی هشداردهنده از پیامدهای هم‌زمان تغییرات اقلیمی و فشارهای انسانی بر منابع طبیعی تبدیل کرده و نیازمند راهکارهای فوری برای حفظ آینده پایدار در حوزه آب، کشاورزی، صنعت گردشگری و محیط زیست است.