شهرهای سراسر جهان طی دهه‌های اخیر، شاهد موج فزاینده‌ای از تلاش‌ها برای بازگرداندن مکان‌های طبیعی به مناطق شهری هستند. این روند بازآفرینی محیط‌های طبیعی در شهرها از جمله رودخانه‌ها، رو به گسترش است و اهمیت بسیاری پیدا کرده است. رشد سریع شهرنشینی و توسعه زیرساخت‌های شهری در قرن گذشته، منجر به پوشاندن و تخریب بسیاری از مسیرهای آبی طبیعی در مناطق مرکزی شهرها شده است. این امر علاوه‌بر از بین بردن زیستگاه‌های حیات وحش، موجب افزایش سیلاب‌ها، آلودگی آب و کاهش کیفیت محیط زیست شهری شده است.

برنامه‌ریزان شهری در پاسخ به این روند نگران‌کننده، به این نتیجه رسیده‌اند که احیای مسیرهای آبی و دیگر عناصر طبیعی می‌تواند مزایای متعددی برای شهرها داشته باشد که از جمله این مزایا می‌توان به مدیریت بهتر سیلاب‌ها، بهبود کیفیت هوا و آب، افزایش تنوع زیستی و ایجاد فضاهای سبز و تفرجگاهی برای شهروندان اشاره کرد. نمونه‌های موفقی از بازآفرینی رودخانه‌ها و فضاهای طبیعی در شهرهای سراسر جهان انجام شده است؛ پروژه‌های نوآورانه‌ای همچون های‌لاین در نیویورک، کانال اوترخت و رودخانه چئونگی‌چئون در سئول، نمونه‌هایی از این روند هستند که به بازگرداندن طبیعت به قلب شهرها کمک کرده‌اند.

این پروژه‌ها نشان می‌دهند که با طراحی هوشمندانه و مدیریت مناسب، می‌توان از مزایای چندگانه احیای محیط‌های طبیعی در شهرها، از کاهش آلودگی گرفته تا ایجاد فضاهای تفریحی و افزودن زیبایی به جلوه بصری شهر بهره‌مند شد.

بازآفرینی و احیای مکان‌های طبیعی و فضاهای سبز می‌تواند به ارتقای کیفیت زندگی شهری کمک کند و شهرها را به سمت پایداری و تاب‌آوری بیشتر هدایت کرد، به همین دلیل روند بازآفرینی محیط‌های طبیعی در میان برنامه‌ریزان شهری به‌سرعت در حال گسترش است و به‌عنوان راهکار کلیدی برای مقابله با چالش‌های محیطی و اجتماعی شهرها مورد توجه قرار گرفته است.

بازآفرینی رود چئونگی‌چئون در سئول

چئونگی‌چئون، رودخانه‌ای به طول تقریبی شش کیلومتر که در سراسر سئول جاری است، یکی از نخستین آزمایش‌ها در روند رو به افزایش تبدیل فضاهایی که پیش از این زیرساخت‌های خودرویی یا ریلی بود به فضاهایی برای عابران پیاده و دوچرخه‌سواران در شهرهای جهان است؛ این پروژه نمونه‌ای موفق از چگونگی تبدیل این فضاها به محیط‌های محبوب و پرطرفدار به‌شمار می‌رود و بخشی از تلاش مداوم برای اولویت دادن به عابران پیاده و دوچرخه‌سواران برای تسلط بر مرکز شهر و بازپس‌گیری فضاهای شهری به نفع شهروندان است.

ساکنان شهر، کارمندان و گردشگران در امتداد رودخانه‌ای پر درخت در مرکز سئول قدم می‌زنند و روی سنگ‌های پله‌ای کنار آب‌های روان استراحت می‌کنند. سخت است تصور اینکه ۲۰ سال پیش، این مکان بزرگراهی مرتفع بود که روزانه ۱۶۸ هزار اتومبیل را از قلب پایتخت کره‌جنوبی عبور می‌داد. این رودخانه احیاشده نه‌تنها پناهگاه آرامی برای فرار از خیابان‌های شلوغ شهر است، بلکه به‌عنوان یک کریدور فرهنگی با جشنواره‌ها و اجراهای سالانه به جامعه خدمت می‌کند و هم‌زمان نقش مهمی در خنک کردن محله‌های اطراف، مبارزه با آلودگی هوا و مدیریت سیل‌های موسمی فزاینده ایفا می‌کند.

گردشگران این رودخانه را یکی از جاذبه‌های اصلی گردشگری سئول می‌دانند، چراکه تاریخ این رودخانه بازتاب دهنده تحولات سئول است. چئونگی‌چئون بیش از ۶۰۰ سال، به‌عنوان مسیر آبی حیاتی شهر خدمت کرده، سیلاب‌ها را مدیریت کرده و از زمان سلسله چوسان از زندگی روزمره مردم پشتیبانی کرده بود، اما در دهه ۱۹۳۰، به یک فاضلاب باز تبدیل شده بود که سلامت عمومی را تهدید می‌کرد.

پس از جنگ کره، آوارگان سکونتگاه‌های حاشیه‌ای را در کنار آن ساختند. شهرداری سئول در دهه ۱۹۶۰، آن را پوشاند و بزرگراه مرتفعی روی آن ساخت که آن زمان به‌عنوان نماد پیشرفت و مدرنیته دیده می‌شد و می‌توانست فقر شهری را پنهان کند.

سئول اواخر دهه ۱۹۹۰، ایدئولوژی اولویت توسعه خود را مورد بازنگری قرار داد. دو فروریختگی زیرساختی مرگبار، پل سونگ‌سو در سال ۱۹۹۴ و مرکز خرید سمپوآنگ در سال ۱۹۹۵ که به ترتیب ۳۲ و ۵۰۲ نفر کشته برجای گذاشت، اعتماد عمومی به ساختارهای بتونی فرسوده شهر را به‌شدت سلب کرد. شهروندان خواستار توسعه پایدار و ارتقای کیفیت زندگی بودند و در این زمان بزرگراه مرتفع روی چئونگی‌چئون که نیازمند تعمیرات پرهزینه یا تخریب بود، به آزمونی برای یک رویکرد جدید در مورد فضای شهری تبدیل شد.

لی میونگ‌باک پس از کارزار برای بازسازی این رودخانه در سال ۲۰۰۲ به‌عنوان شهردار سئول انتخاب شد. (که بعدها به ریاست‌جمهوری رسید.) او به‌سرعت پس از ورود به سمت خود، به اجرای این پروژه پرداخت و بازسازی آن در مدت ۲۷ ماه و با هزینه ۳۸۶ میلیارد وان به پایان رسید. ابتدا همه فکر می‌کردند که این کار موجب بن‌بست ترافیکی در شهر شود، اما مردم به‌سرعت با آن سازگار شدند و اکنون نمی‌توان تصور کرد که زمانی این رودخانه بزرگراه بوده است.

بر اساس مطالعات انجام‌شده توسط مؤسسه سئول، منطقه اطراف رودخانه اکنون ۳.۶ درجه سانتیگراد خنک‌تر از خیابان‌های اطراف است و یک راهروی خنک در مرکز متراکم سئول ایجاد شده است. حذف بزرگراه مرتفع، مسیرهای جدیدی برای باد در شهر ایجاد کرده و جریان هوا را بهبود بخشیده است. آلودگی هوا نیز به‌طور چشمگیری کاهش یافته و میزان دی‌اکسید نیتروژن ۳۵ درصد کاهش یافته است، همچنین حیات وحش نیز به این شهر بازگشته است؛ نظرسنجی سال ۲۰۲۲ مؤسسه سئول نشان داد که این منطقه اکنون ۶۶۶ گونه را از جمله ۱۷۴ گونه جانوری و ۴۹۲ گونه گیاهی در بر می‌گیرد.

این پروژه نشانگر تغییر پارادایم از سیاست‌های حمل‌ونقل خودرومحور به برنامه‌ریزی شهری متمرکز بر انسان است. زیر سطح این رودخانه، زیرساخت‌های پیشرفته مدیریت سیلاب قرار دارد. این رودخانه با دریچه‌های ویژه‌ای در امتداد مسیر خود که بارش‌های موسمی را به‌طور ایمن به سمت آبراه‌های بزرگ‌تر و در نهایت رود هان هدایت می‌کند، قادر به مدیریت رویدادهای سیلابی ۲۰۰ ساله است.

این پروژه بدون انتقاد و مشکلات نبوده است؛ رودخانه اولیه فصلی بود و خارج از ماه‌های بارانی خشک می‌شد، اما امروزه نیاز به نگهداری مداوم دارد که هزینه سالانه ۲.۹ میلیارد وان برای شهرداری است. روزانه بیش از ۴۸ هزار تن آب باید پمپ شود؛ ۴۰ هزار تن از آب تصفیه شده رود هان و ۸۳۰۰ تن از آب زیرزمینی، تا جریان آن حفظ شود. برخی معتقدند که این پروژه بیشتر از یک رودخانه احیاشده، به یک آبراه مصنوعی و پرهزینه شهری تبدیل شده است.

با این حال موفقیت این پروژه موجب تحول گسترده‌تری شده است. سئول از آن زمان ۱۶ بزرگراه مرتفع دیگر را حذف کرده است که بسیاری از آنها با فضاهای عمومی یا پیاده‌روهای عریض‌تر جایگزین شده‌اند. چئونگی‌چئون در حال حاضر سالانه بیش از ۱۲ میلیون بازدیدکننده را به خود جذب می‌کند و به یکی از مراکز سرزنده سئول همچون کاخ‌های باستانی یا بازارهای پر رفت‌وآمد تبدیل شده است. سالانه از حدود ۳۰ کشور بازدیدکننده برای شرکت در برنامه‌های این شهر شرکت می‌کنند؛ از جمله توکیو که برای برنامه‌های حذف بزرگراه نیهونباشی و پروژه بهبود رودخانه نایروبی به درس‌هایی از پروژه چئونگی‌چئون نیاز دارد.

پروژه «های‌لاین» یکی دیگر از جذاب‌ترین و موفق‌ترین پروژه‌های بازآفرینی شهری در قرن بیست‌ویکم است. این پروژه با تبدیل یک خط آهن متروکه و مرتفع به یک پارک خطی پرطرفدار در مرکز منطقه گاتهام نیویورک، توانست به‌طور چشمگیری چهره این بخش از شهر را دگرگون کند.

پروژه های‌لاین در سال ۲۰۰۹ آغاز شد و در سه مرحله بین سال‌های ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۴ به پایان رسید. خط آهن متروکه با طراحی خلاقانه معماران، به یک فضای سبز پویا و مناسب برای پیاده‌روی، دوچرخه‌سواری و تفریح تبدیل شد، همچنین موجب احیای محله فرسوده و ایجاد رونق اقتصادی در این منطقه شد. امروزه های‌لاین به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم نیویورک شناخته می‌شود و سالانه میلیون‌ها بازدیدکننده را به خود جذب می‌کند.

پروژه بازآفرینی کانال در شهر اوترخت هلند نیز به‌عنوان یک دستاورد شهری مهم مطرح است. این پروژه که از سال ۲۰۱۶ آغاز شد، یک کانال فرسوده در مرکز شهر را که به گذرگاهی برای فرار اتومبیل‌ها از ترافیک تبدیل شده بود، به یک پیاده‌راه و مسیر دوچرخه جذاب تبدیل کرد.

این پروژه علاوه‌بر بازگرداندن کانال به حالت اولیه خود، با ایجاد فضاهای عمومی جذاب و پویا در اطراف آن به تحول چهره قدیمی و فرسوده این منطقه کمک کرد. بازسازی کانال موجب شد تا پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری در این منطقه ارتقا پیدا کند و به گردشگران و ساکنان امکان تفریح و استراحت در فضای باز را بدهد، همچنین این پروژه به بهبود زیبایی و جذابیت بصری مرکز شهر اوترخت کمک فراوانی کرده است.

یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این پروژه، توجه به تجربه کاربران و بازخورد شهروندان در طول مراحل طراحی و اجرا بود. برنامه‌ریزان و طراحان با برگزاری جلسات متعدد با ساکنان محلی، توانستند نیازها و خواسته‌های آنان را به‌خوبی شناسایی و در طرح نهایی منعکس کنند. این مشارکت عمومی به افزایش تعلق خاطر شهروندان به محله و احساس مالکیت آن‌ها نسبت به پروژه انجامید.