آرامگاه حافظ و حقایقی از معماری جادویی آن

نام: آرامگاه حافظ /
آدرس پروژه: حافظیه، شیراز، استان فارس /
معمار: آرشیتکت فرانسوی آندره گدار /
تاریخ: 1314- 1316 /
مساحت سایت: در حدود 2 هکتار/
نوع: آرامگاه /
نظارت: علی سامی

مدفن خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی حافظیه نامیده میشود. وی در سال 831هـ.ش/1452م. وفات یافت و در محلی که سابقاً مصلی نامیده میشد و هم اکنون حافظیه نامیده میشود مدفون گردید؛ صحرای مصلا نام خود را از بنای مصلا گرفته است. مقبرۀ وی در طی سالیان مختلف بارها مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است؛ که از آن بین میتوان به دوران میرزا ابوالقاسم گورکانی در 840هـ.ش/1461م.، کریمخان زند در 1154هـ.ش/1775م.، معتمدالدوله فرهاد میرزا در 1257هـ.ش/1878م. و ملاشاه جهان زردشتی در 1279هـ.ش/ 1900م. اشاره کرد.

از آرامگاه پیشین عکس و تصویر زیادی در دست نیست و بیشتر در سفرنامه جهانگردان مختلف به شیراز و زیارت قبر حافظ میخوانیم. "جکسن" در سفرنامۀ خود هنگام توصیف از قبر حافظ گوید: «تخته سنگ مستطیلی از مرمر به جای سنگ قبر اصلی مزار را می پوشاند؛ و گویند سنگ قبر اصلی را کریمخان زند پس از تعویض دستور داد تا در باغ جهان نما بگذارند». (پیرنیا، 1387)

با تأملی در نگاه و توصیفات آن جهانگردان، نوشتار علی اصغر حکمت (1271-1359هـ.ش/1892-1980م.) آرامگاه اسفبار توصیف میشود. علی اصغر حکمت وزیر آموزش رضا شاه (و عضو مجمع ملی میراث فرهنگی) در حاشیۀ تاریخ ادبی ایران، نوشتۀ ادوارد براون، که به نام "از سعدی تا جامی" ترجمه شده است، مینویسد: «در همین خاک مصلا مقابر بسیاری از بزرگان علم و ادب و رجال تاریخی وجود داشته است و دو تکیه و خانقاه بزرگ هفت تنان و چهل تنان در همین مکان هنوز باقی است. افسوس که این جایگاه زیبا، که در طول قرون و اعصار مطاف ارباب ذوق و زیارتگه رندان جهان بوده و از مظاهر نزهت انگیز ایران است، اکنون از بی خبری و نادانی حاکم وقت در فارس و بیذوقی و کج سلیقگی رئیس بلدیۀ شهر، به محلۀ بدنمایی تبدیل شده و جمعی بی انصاف با ساختن ابنیۀ ناهنجار در زمین قبرستان، آن دشت مصفا را آلوده و مردم شیراز را به بی ادبی و فقدان لطف ذوق و نداشتن حب جمال شهره ساخته اند. افسوس و هزار افسوس!» وی به سبب مطالعات ادبی و ذوق فرهنگی خویش، در امر نوسازی این آرامگاه پیشگام شد و در زمان وزارت کشور، دستور ساخت این باغ - مقبره را صادر کرد. مجموعۀ امروزی در سال 1309هـ.ش/1930م. شکل گرفت؛ زمانی که پیشنهاد علی اصغر حکمت، برای نوسازی باغ مقبره مورد قبول واقع شد. تالار میانی از هر دو سمت گسترش یافت. نقشۀ بنا را آندره گدار فرانسوی مدیر کل باستانشناسی و با توجه به بنای باقیمانده از دوران زندیه طرح نمود.
مساحت حافظیه دو هکتار است و از دو صحن شمالی و جنوبی تشکیل شده که این صحنها توسط تالاری از یکدیگر جدا شده اند. این مجموعه چهار درب ورودی دارد؛ درب اصلی در سمت جنوب آن، دو درب در سمت غرب آن و یک درب در سمت شمال شرق آن قرار گرفته است.
تالار حافظیه که از آثار دوره زندیان است، 65 متر طول و 8 متر عرض دارد و از 20 ستون سنگی، هرکدام به ارتفاع 5 متر تشکیل شده است. این تالار در زمان ساخت شامل چهار ستون و چهار اتاق بوده که بعدها اتاقها از محدوده آن حذف شدند. در سمت شرق و غرب تالار دو اتاق -یکی متعلق به سازمان میراث فرهنگی و دیگری مربوط به دفتر آرامگاه وجود دارد.

در حال حاضر مجموعه حافظیه به چهار محوطه تقسیم شده است:
1 . محوطه شمالی: در این محوطه آرامگاه حافظ و درختهای نارنج و دو حوض مستطیل بزرگ شرقی و غربی وجود دارد که این حوضها منبع آب حوضهای بزرگ باغ ورودی است. مجموعۀ حافظ شناسی (مساحت 330 مترمربع)، کتابخانه (مساحت 440 مترمربع) و فروشگاه محصولات فرهنگی نیز در این قسمت قرار گرفته است.

سنگ مزار: سنگ مزار حافظ به ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار دارد و به وسیله پنج ردیف پلکان مدور احاطه شده است. بر فراز بارگاهش گنبدی مسی به شکل کلاه دراویش (ترک ترک) بر روی هشت ستون به ارتفاع ده متر، بنا شده و از درون با کاشیهای هفت رنگ معرق کاشیکاری شده است.

دیوارهای حیاط شمالی: بر دیوارهای این بخش از حافظیه، غزلهایی از دیوان حافظ بر روی کاشی و سنگ مرمر با خط امیرالکتاب حاج میرزا عبدالحمید ملک الکلامی کردستانی نگاشته شده است.
کتابخانه حافظیه: در ناحیه شمالی مقبره کتابخانه ای با مساحت 440 مترمربع حاوی ده هزار جلد کتاب وجود دارد و به عنوان مرکز حافظ شناسی مورد استفاده قرار میگیرد.
رواق چهار ستونی (بیست ستون): رواق چهار ستونی کریمخان زند به صورت تالاری وسیع قرار دارد، به گونه ای که چهار ستون عهد کریمخانی در وسط این بنا قرار دارد. بر روی دیوارهای دو طرف رواق، سنگهای مرمرین نهاده شده است. این رواق که از نظر ارتفاع از تمام نقاط حافظیه بالاتر است حافظیه را به حیاط شمالی و حیاط جنوبی تقسیم کرده است.
آب انبار: در زیر رواق چهارستونی آب انبار حافظیه قرار گرفته است. آب انبار حافظیه به صورت کانال در وسط رواق بیست ستونی قرار دارد. 
آرامگاه قوام: سمت چپ رواق بیست ستون اتاق بزرگی متعلق به آرامگاه قوام السلطنه با دو اتاق به جانب آن و شش اتاق دیگر قرار گرفته که سه اتاق به آرامگاه و سه اتاق دیگر به نقاشی، مینیاتور، معرقسازی و میناسازی تعلق دارد.

2 . حیاط غربی: شامل آرامگاه غلامحسین صاحب دیوانی و درب ورودی آرامگاه قوام.
3 . حیاط شرقی: در سمت راست حیاط شمالی، دیوار دارای چهارده طاق نماست که آرامگاه خاندان معدل نیز در همین قسمت است. در سال 1386هـ.ش/2007م. به کوشش میراث فرهنگی با تخریب خانه ها و مقبره های اطراف این محدوده به صورت محوطه شرقی به آرامگاه افزوده شد.
4 . حیاط جنوبی (ورودی اصلی): شامل درب ورودی و نارنجستانها.

تامین هزینه های ساخت
نحوۀ تأمین هزینه های بازسازی و توسعۀ بنای مقبره از نکات قابل توجه است که به نقل از سید محمدرضا جلالی نائینی بیان میشود: «در سالی که علی اصغر حکمت وزیر کشور بود، بر آن شد که بارگاه شیخ بزرگوار سعدی و آرامگاه خواجه شمس الدین محمد حافظ را تعمیر و فضای آن را توسعه دهد و ساختمانهایی که زیبنده و شایستۀ خدمات علمی و ادبی آن شاعران باشد احداث کند، دریافت که در بودجه مملکت رقمی برای احداث چنین بناهایی پیش بینی نشده است. برای تأمین هزینه توسعه و احداث بنای بارگاه سعدی و آرامگاه حافظ، طلای روپوش دربِ خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی را فروختند و پول حاصل از آن را به ساختن بارگاه سعدی و حافظ اختصاص دادند و بدین نحو بارگاه سعدی و حافظ احداث شد و توسعه یافت».