بمب ساعتی کلانشهرها یا ابَرفرصت توسعه؟
راهبردهای نوین طراحی شهری همچون تراکم هوشمند، سکونت اشتراکی و طراحی اقلیمی نشان میدهند که میتوان بدون گسترش افقی یا برجسازی افراطی، ظرفیت سکونت در شهرها را افزایش داد و همزمان کیفیت زندگی شهروندان را ارتقا بخشید.
Admin1
لانشهرها با پدیدهای پیچیده به نام تراکم شهری دستوپنجه نرم میکنند که اگر بهدرستی مدیریت نشود، به ازدحام حملونقل، افزایش آلودگی، فرسودگی زیرساختها و کاهش کیفیت زندگی منجر میشود، اما اگر هوشمندانه هدایت شود، میتواند به فرصتی برای نوآوری و ساخت شهری پایدار تبدیل شود. راهبردهایی همچون تراکم هوشمند، سکونت اشتراکی و طراحی اقلیمی به شهرهای متراکم کمک میکنند تا با بازآفرینی فضاهای موجود، کاهش وابستگی به خودرو و بهینهسازی مصرف انرژی، نهتنها فشار جمعیتی را کنترل کنند بلکه کیفیت زندگی شهروندان را نیز ارتقا دهند. راهبردهای نوین طراحی شهری که بر موضوع تراکم شهری و کاهش اثرات آن تمرکز دارند، میتوانند پیامدهای حوزه اجتماعی، اقتصادی، زیستمحیطی و فرهنگی در کلانشهرها را کنترل کنند. این رویکردها با ایجاد محلههای فشرده و دسترسی آسان به خدمات، عدالت فضایی را تقویت و حس تعلق و پیوند اجتماعی را تقویت میکنند.
تراکم هوشمند؛ بازآفرینی شهر بدون برجسازی افراطی
تراکم هوشمند یکی از مهمترین ابزارهای مدیریت رشد شهری در کلانشهرهای متراکم است. این رویکرد بر توسعه درونزا، استفاده از زمینهای خالی یا کماستفاده و بازآفرینی ساختمانهای موجود تأکید دارد تا بدون گسترش افقی و برجسازی افراطی، ظرفیت سکونت در شهر افزایش پیدا کند. تراکم هوشمند مزایایی چندبعدی و گسترده به همراه دارد. این رویکرد میتواند وابستگی شهروندان به خودروهای شخصی را تا حدود ۲۵ درصد کاهش دهد و در نتیجه فشار بر شبکههای حملونقل و میزان ترافیک شهری را کمتر کند.
از سوی دیگر، با بهینهسازی مصرف انرژی در ساختمانها و زیرساختها، صرفهجویی قابلتوجهی برای شهرها حاصل میشود و انتشار کربن در مقیاس شهری تا ۳۰ درصد پایین میآید. این دستاورد هم به سلامت محیط زیست و هم به تابآوری اقلیمی شهر کمک میکند. افزون بر این، تراکم هوشمند با ایجاد فضاهای اجتماعی جدید همچون مراکز محلی، فضاهای اشتراکی و محوطههای عمومی، زمینه تعامل میان گروههای مختلف اجتماعی را فراهم میسازد و کیفیت زندگی شهری را ارتقا میدهد.
توکیو؛ آپارتمانهای میکرو و توسعه ماژولار
توکیو بهعنوان یکی از متراکمترین کلانشهرهای جهان، با بحران کمبود زمین و هزینههای بالای مسکن روبهروست. راهکار «آپارتمانهای میکرو» از دهه ۱۹۹۰ بهطور گسترده در این شهر مطرح شد و اکنون بخش مهمی از بازار مسکن شهری را تشکیل میدهد. این واحدها بین ۵۰ تا ۳۰۰ فوت مربع (۴.۶ تا ۲۷ متر مربع) مساحت دارند و طراحی آنها بر پایه استفاده حداکثری از فضاست. مبلمان چندمنظوره، تختهای تاشو، میزهای قابل تبدیل و استفاده از ارتفاع سقف برای ایجاد فضای ذخیرهسازی، از ویژگیهای اصلی این واحدهاست.
اجاره این آپارتمانها بهطور معمول ۳۰ تا ۵۰ درصد کمتر از واحدهای استاندارد در همان مناطق است. هزینههای انرژی آپارتمانها بهدلیل کوچک بودن فضا کاهش پیدا میکند و مصرف برق و گاز در این واحدها حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد کمتر از آپارتمانهای معمولی است.
بازار آپارتمانهای میکرو در منطقه بزرگ توکیو در سال ۲۰۲۴ بیش از دو هزار و ۶۰۰ واحد جدید عرضه کرد که ۱۱.۵ درصد کل بازار آپارتمان را تشکیل میدهد. با وجود کاهش عرضه نسبت به سالهای گذشته، همچنان سهم قابلتوجهی از بازار به این نوع واحدها اختصاص دارد. جمعیت اصلی ساکنان این آپارتمانها شامل جوانان مجرد، دانشجویان و متخصصان شاغل در مناطق مرکزی است که برای نزدیکی به محل کار و هزینه کمتر، این سبک زندگی را انتخاب میکنند.
آپارتمانهای میکرو در توکیو نمونهای موفق از تراکم هوشمند هستند که با افزایش ۲۰ تا ۴۰ درصدی ظرفیت مسکونی در هر هکتار، کاهش هزینهها و بهینهسازی مصرف انرژی، توانستهاند فشار تراکم را مدیریت کنند و الگویی برای دیگر کلانشهرها باشند.
وین؛ سکونت اشتراکی و بازآفرینی شهری
وین بهعنوان یکی از پیشرفتهترین شهرهای اروپایی در حوزه برنامهریزی شهری، مدل «سکونت اشتراکی» را بهعنوان راهکاری برای تراکم هوشمند توسعه داده است. این مدل بر پایه بازآفرینی ساختمانهای صنعتی و انبارهای قدیمی بنا شده است و آنها را به مجتمعهای مسکونی مشترک با فضاهای عمومی و خدمات اشتراکی تبدیل میکند.
در پروژههای سکونت اشتراکی وین، ظرفیت سکونت بهطور معمول ۳۰ درصد افزایش پیدا میکند، زیرا فضاهای بزرگ صنعتی با تقسیمبندی انعطافپذیر به واحدهای کوچکتر تبدیل میشوند. وجود آشپزخانههای مشترک، باغهای جمعی و فضاهای کار اشتراکی موجب کاهش هزینههای فردی و افزایش تعامل اجتماعی میان ساکنان میشود. این مدل میتواند هزینههای ساخت و نگهداری را حدود ۲۵ درصد کاهش دهد، زیرا خدمات و زیرساختها بهصورت اشتراکی استفاده میشوند.
برنامه توسعه شهری وین (STEP ۲۰۲۵) تأکید دارد که ۵۰ درصد از مساحت شهر باید به فضاهای سبز اختصاص پیدا کند و تراکم جدید باید درون شهر و با استفاده از بازآفرینی محلات قدیمی انجام شود. این سیاست موجب شده است مسکن اشتراکی بهعنوان ابزاری کلیدی برای توسعه پایدار مطرح شود. علاوه بر این، وین با اجرای برنامههای بازسازی انرژی توانسته است مصرف انرژی ساختمانهای بازسازیشده را تا ۵۰ درصد کاهش دهد و سالانه حدود ۳۰۴ هزار تن دیاکسید کربن کمتر منتشر کند.
مسکن اشتراکی روابط جدیدی میان ساکنان ایجاد میکند و به کاهش انزوای اجتماعی، بهویژه در میان سالمندان و خانوادههای کوچک، کمک میکند. این پروژهها بهعنوان مراکز تعامل اجتماعی عمل میکنند و با ایجاد شبکههای محلی، تابآوری شهری را افزایش میدهند. سکونت اشتراکی در وین نمونهای موفق از تراکم هوشمند است که با ترکیب بازآفرینی شهری، کاهش هزینهها، افزایش ظرفیت و تقویت پیوندهای اجتماعی، الگویی پایدار برای مدیریت تراکم در کلانشهرهای اروپایی ارائه میدهد.
طراحی برای تهویه و آسایش حرارتی
یکی از راهبردهای نوین در مدیریت تراکم شهری، توجه به تهویه طبیعی و آسایش حرارتی در بافتهای متراکم است. در بسیاری از شهرهای آسیایی همچون هنگکنگ، تراکم بالای ساختمانها موجب ایجاد مناطق با تهویه ضعیف و تجمع آلایندهها میشود. برای مقابله با این مشکل، مفهوم «نفوذپذیری ساختمان» یا ایجاد شکاف و مسیر در برجها و بلوکهای بزرگ مطرح شده است.
اصطلاح نفوذپذیری در طراحی شهری و معماری به معنای ایجاد شکافها، بازشوها و مسیرهای عبور هوا و نور در حجم کلی ساختمان است تا جریان باد، تهویه طبیعی و ارتباط بصری میان داخل و خارج بهبود پیدا کند. در بافتهای متراکم شهری، نفوذپذیری ساختمان کمک میکند تهویه طبیعی افزایش و تجمع آلایندهها کاهش پیدا کند، آسایش حرارتی در سطح خیابان و فضاهای عمومی ارتقا یابد، نور طبیعی به بخشهای داخلی نفوذ کند و ارتباط اجتماعی و بصری میان فضاهای مختلف تقویت شود. شبیهسازیهای رایانهای نشان دادهاند که با ایجاد فضاهای باز میان طبقات و طراحی عقبنشینی در برجها، میتوان مناطق با تهویه ضعیف را بین ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش داد.
افزون بر این، تنوع ارتفاع ساختمانها نقش مهمی در هدایت جریان باد دارد. در مدلهای شبیهسازی شده برای محلههای متراکم همچون «مونگ کوک» در هنگکنگ، کاهش تدریجی ارتفاع ساختمانها در امتداد مسیر باد منجر به افزایش سرعت نسبی جریان هوا در سطح خیابان تا ۱۵ تا ۲۵ درصد شده است. این امر نهتنها کیفیت هوا را بهبود میبخشد، بلکه آسایش حرارتی عابران و کاربران فضاهای عمومی را نیز ارتقا میدهد.
مزایای این رویکرد فراتر از مسائل زیستمحیطی است؛ تهویه بهتر به کاهش مصرف انرژی برای سرمایش ساختمانها کمک میکند، کیفیت زندگی ساکنان را افزایش میدهد و جذابیت فضاهای عمومی را بیشتر میکند. اجرای این مدل نیازمند همکاری میان معماران، مهندسان و سیاستگذاران شهری است تا مقررات ساختوساز با اصول طراحی اقلیمی هماهنگ شود. طراحی برای تهویه و آسایش حرارتی به متراکمترین شهرها کمک میکند تا با مداخلههای هوشمندانه، محیطی سالمتر و زیستپذیرتر ایجاد کنند.
مونگ کوک؛ مدیریت جریان باد در پرتراکمترین محله هنگکنگ
مونگ کوک یکی از پرتراکمترین محلههای هنگکنگ است که تراکم جمعیتی آن به بیش از ۱۳۰ هزار نفر در هر کیلومتر مربع میرسد و بهعنوان یکی از شلوغترین مناطق جهان شناخته میشود. ترکیب برجهای مسکونی بلند، مراکز تجاری و خیابانهای باریک در این محله، جریان باد و تهویه طبیعی را بهشدت محدود کرده و شرایطی موسوم به «وادیهای بسته» ایجاد کرده است که موجب تجمع آلایندهها و افزایش دمای محیط میشود.
برای مقابله با این مشکل، دولت هنگکنگ و دانشگاههای محلی مطالعات گستردهای تحت عنوان ارزیابی تهویه شهری انجام دادهاند. این مطالعات با استفاده از شبیهسازیهای رایانهای نشان دادهاند که اگر طراحی شهری در مونگ کوک با تغییر تدریجی ارتفاع ساختمانها در امتداد مسیر باد صورت گیرد، سرعت جریان هوا در سطح خیابان میتواند بین ۱۵ تا ۲۵ درصد افزایش پیدا کند. چنین تغییراتی به کاهش تراکم آلایندهها و بهبود تهویه طبیعی در خیابانهای باریک کمک میکند.
نتایج شبیهسازی همچنین نشان دادهاند که افزایش تهویه طبیعی از طریق طراحی نفوذپذیر ساختمانها میتواند مصرف انرژی برای سرمایش ساختمانها را حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش دهد. این راهکارها هنوز در حد مطالعات و سیاستهای پیشنهادی هستند و بهطور کامل در مونگ کوک اجرا نشدهاند؛ اما در طرحهای توسعه آینده هنگکنگ بهعنوان راهبردهای کلیدی برای مدیریت تراکم و بهبود کیفیت زندگی در نظر گرفته شدهاند.
بازآفرینی و مقاومسازی زیرساختهای شهری
یکی از چالشهای بنیادین در کلانشهرهای متراکم، فرسودگی زیرساختها و ضرورت مقاومسازی ساختمانها و شبکههای خدماتی است. تراکم بالا دسترسی به این سازهها را برای تعمیر یا بازسازی دشوارتر و پرهزینهتر میسازد؛ با این حال، سرمایهگذاری در بازآفرینی زیرساختها مزایای بلندمدتی برای تابآوری شهری و کاهش ریسکهای آینده به همراه دارد.
در حوزه مقاومسازی لرزهای، هزینهها بین ۱۲۰ تا ۵۰۰ دلار به ازای هر متر مربع برآورد میشوند که بخش عمده آن (حدود ۶۲ تا ۸۷ درصد) به عملیات سازهای اختصاص دارد. در مناطق متراکم، این هزینهها بهدلیل نیاز به داربستهای ویژه، محدودیتهای فضایی و اجرای مرحلهای پروژهها، ۲۰ تا ۵۰ درصد افزایش پیدا میکنند. با این وجود، مقاومسازی میتواند خسارات ناشی از زلزله را بهطور چشمگیری کاهش دهد، امنیت ساکنان را تضمین کند و ارزش اقتصادی املاک را در بلندمدت افزایش دهد.
از سوی دیگر، بازسازی انرژی در شهرهای متراکم اهمیت حیاتی دارد. ارتقای پوسته ساختمانها با عایقکاری حرارتی، نصب پنجرههای کارآمد و بهبود سیستمهای گرمایشی و سرمایشی میتواند تقاضای انرژی اولیه را تا چند ده درصد کاهش دهد. اگرچه هزینه این اقدامات بالاست، اما در بلندمدت موجب صرفهجویی در مصرف انرژی، کاهش انتشار کربن و ارتقای کیفیت محیط زیست شهری میشود. بازآفرینی زیرساختها و مقاومسازی در مناطق متراکم نهتنها یک ضرورت فنی، بلکه سرمایهگذاری راهبردی برای افزایش تابآوری، بهرهوری انرژی و ارتقای کیفیت زندگی شهری است که آیندهای پایدارتر و ایمنتر برای کلانشهرها رقم خواهد زد.
