ژاپن به‌طور متوسط هر سال دو هزار زلزله را تجربه می‌کند که بعضی از آنها پتانسیل بسیار بالایی برای تخریب دارند. در سال ۲۰۱۱، زمانی که این کشور توسط زمین‌لرزه ۹.۰ ریشتری ضربه خورد، ۲۷ قطار سریع‌السیر در حال حرکت بودند که به‌لطف لرزه‌نگارهای نصب‌شده در سرتاسر کشور، هدایت‌کننده‌های قطار توانستند چند ثانیه قبل از رسیدن شدیدترین امواج زلزله، ترمزهای اضطراری را فعال کنند تا هیچیک از مسافران آسیب نبینند.

قوانین استاندارد ساختمان ژاپن پس از هر زلزله شدید بازنگری می‌شود تا اطمینان حاصل شود که تمام سازه‌ها تا حد امکان در برابر زلزله مقاوم هستند. رعایت این الزامات سختگیرانه پیش‌نیازی برای اخذ مجوز ساخت‌وساز است و همین موضوع نسبت فروریختگی ساختمان‌ها در طول زلزله‌های قدرتمند ژاپن را به میزان قابل‌توجهی کاهش داده است.

از آنجایی که وقوع زمین‌لرزه در ژاپن بسیار رایج است، این کشور و شهرهای آن به الگوهایی برای اقدامات مؤثر در برابر زلزله تبدیل شده‌اند. تحلیل چگونگی برخورد ژاپنی‌ها با اثرات لرزه‌ای در شهرهای خود از طریق برنامه‌ریزی شهری و استراتژی‌های معماری، درس‌های ارزشمندی را برای دیگر شهرها و مناطق در خطر زلزله ارائه می‌دهد.

یک درس آموزشی از ژاپن

بیش از سه هزار جزیره ژاپنی در منطقه‌ای با فعالیت‌های زمین‌شناسی و لرزه‌ای شدید واقع شده‌اند و همین دلیل وقوع زلزله‌های بسیار در ژاپن است. این کشور در منطقه وسیع‌تری به نام حلقه یا کمربند آتش اقیانوس آرام واقع شده است که یک کمربند زمین‌ساختی متشکل از آتشفشان‌ها و زلزله‌ها است و بر کل محیط اقیانوسی آن از سواحل آمریکا تا آسیا، اقیانوسیه و پلی‌نزی تأثیر می‌گذارد.

پدیده فرورانش صفحه، یعنی غوطه‌ور شدن یک صفحه از زمین زیر صفحه دیگر و برخورد بین صفحات عامل اصلی وقوع زلزله است. در ژاپن سالانه بیش از پنج هزار زمین‌لرزه حاصل از پدیده فرورانش رخ می‌دهد که تنها یک‌پنجم از آنها قابل‌توجه هستند. با این حال، همچون سایر نقاط جهان خطر و پیامدهای زلزله‌های بزرگ و اثرات مرتبط با آن (سونامی) بخشی از تجربه ژاپنی‌ها را تشکیل می‌دهد. دانشگاه توکیو پیش‌بینی می‌کند که پایتخت این کشور به احتمال ۹۸ درصد در سه دهه آینده یک زلزله بزرگ را تجربه کند.

تاریخچه زلزله در ژاپن

رخدادهای لرزه‌ای چنان در فرهنگ ژاپنی ریشه دارند که توضیحی سنتی و مذهبی پیدا کرده‌اند؛ اساطیر ژاپنی به یوکای (موجود یا دیو) به شکل گربه‌ماهی غول‌پیکر زیرزمینی به نام نامازو اشاره دارند که الهه کاشیما وظیفه کنترل آن را بر عهده دارد، چنانچه حواس این الهه پرت شود، نامازو با دم خود فاجعه می‌آفریند.

زلزله کانتو ویرانگرترین زمین‌لرزه تاریخ ژاپن است که در سال ۱۹۲۳ با بزرگی ۸.۲ ریشتر رخ داد و شهر یوکوهاما را ویران کرد و بسیاری از شهرهای مجاور از جمله توکیو را به شدت تحت تأثیر قرار داد.

تعداد کشته‌ها و مفقودان این زلزله به صدها هزار نفر رسید و تقریباً نیم میلیون خانه آسیب دید. تأثیر این زمین‌لرزه به قدری قابل‌توجه بود که دهه‌ها بعد، ژاپن سالگرد وقوع این رخداد را به‌عنوان روز پیشگیری از بلایا نامگذاری کرد. پیش از آن نیز یک زلزله بزرگ در سال ۱۷۰۷ ثبت شده بود. زمین‌لرزه‌های قابل‌توجه بعدی در سال‌های ۱۹۹۵، ۲۰۰۷، ۲۰۰۸، ۲۰۱۰ و مهم‌ترین آنها در سال ۲۰۱۱ رخ داد.

زلزله ۲۰۱۱ ژاپن

آخرین زمین‌لرزه بزرگ در ۱۱ مارس ۲۰۱۱ رخ داد که بدترین و شدیدترین زمین‌لرزه از زمان شروع ثبت زلزله‌ها بود و در بحرانی‌ترین لحظه به بزرگی ۹.۱ ریشتر رسید (ترکیه و سوریه در سال ۲۰۲۳ زلزله‌های متوالی ۷.۸ و ۷.۷ ریشتری را ثبت کردند). واقعه سال ۲۰۱۱ به شدت ویرانگر بود، تعداد قربانیان به ۱۹ هزار و ۷۵۹ نفر رسید و مجموعه‌ای از پیامدهای مرگبار از جمله فاجعه در نیروگاه هسته‌ای فوکوشیما را به همراه داشت. ژاپن از این تجربه برای تقویت استراتژی‌هایی استفاده کرد که برای چندین دهه دنبال می‌کرد. با وجود شدت زمین‌لرزه ۲۰۱۱، حوادث غم‌انگیزتری در تاریخ ژاپن وجود دارد، همچون زلزله ۱۹۲۳ که توکیو را ویران کرد و موجب مرگ ۱۴۰ هزار نفر شد.

اقدامات ژاپن برای کاهش تأثیر زلزله

منطقه فوکوشیما سه زمین‌لرزه با بزرگی بین ۷.۴ تا ۷.۱ ریشتر را در سال‌های ۲۰۱۶، ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ تجربه کرده است و نکته قابل‌توجه این است که تلفات آن در هر مورد از ۱۰ الی ۱۲ نفر تجاوز نکرده است. دلیل پایین بودن تعداد تلفات نه‌تنها این است که زلزله‌ها از شدت کمتری برخوردار بودند، بلکه به لطف استراتژی قابل‌توجه این کشور برای اقدامات کاهش اثرات بلایای طبیعی است.

تاریخچه زمین‌لرزه‌ها در ژاپن به‌عنوان یک درس مستمر برای این کشور عمل کرده و آن را قادر ساخته است تا از تجربیات گذشته درس گرفته و از تکرار مخرب‌ترین اثرات جلوگیری کند. یک روز پس از زلزله ۱۹۲۳ شهروندان با انبوهی از آوار مواجه شدند، ساختمان‌های شهر که به سبک معماری اروپایی ساخته شده بود، در برابر نیروی زلزله کانتو مقاومت نکرده و فرو ریخته بود. در آن زمان بود که ژاپن نخستین آئین‌نامه ساختمانی خود را تصویب کرد که برای مقاومت شهرهای خود در برابر نیروهای لرزه‌ای طراحی شده بود.

این آئین‌نامه استفاده از فولاد و بتن را در ساختمان الزامی و اندازه‌های ضخیم‌تری را هنگام استفاده از تیرهای چوبی تعیین می‌کرد. از آن زمان، ژاپن به یک الگوی ساخت‌وساز کارآمد لرزه‌ای تبدیل شد که پیشگیری از زلزله یکی از اجزای کلیدی طرح‌های برنامه‌ریزی شهری آن است.

در سال ۱۹۸۱، ژاپن بار دیگر آئین‌نامه ساختمانی خود را به‌روزرسانی و آمادگی ساختمان‌ها در برابر زلزله را با سیستم مقاوم‌سازی کارآمدتری بهینه کرد. این عمل کارایی خود را هنگام وقوع زلزله ۲۰۱۱ نشان داد که شرایطی مشابه زلزله کانتو داشت ولی ساختمان‌ها توانستند در برابر لرزه‌ها مقاومت کنند. شایان ذکر است که آمار بالای تلفات آن سال در قاره آسیا ناشی از لرزش‌ها و تأثیرات آن در خاک ژاپن نبود، بلکه به‌دلیل سونامی بود که بلافاصله پس از آن سواحل را تحت تأثیر قرار داد.

پیشگیری از زلزله با گنجاندن آن در دستور کار سیاسی، به‌ویژه در چارچوب مقررات و طرح‌هایی که توسط وزارت زیرساخت ایجاد می‌شود، جزئی جدانشدنی از برنامه‌های شهری در ژاپن است. گزارش سال ۲۰۱۸ این وزارتخانه نشان داد که از ۵۳.۶ میلیون خانوار ثبت‌شده در کشور، ۴۶.۶ میلیون خانوار از سیستم‌ها و فناوری‌های مقاومت لرزه‌ای بهره‌مند هستند.

سه سطح مقاوم‌سازی ژاپن در برابر زلزله

اگرچه در سطح جهان سه نوع فناوری تقویت لرزه‌ای از طریق اتلاف، مقاومت و تغییرشکل-شکل‌پذیری وجود دارد، ژاپن از سال ۱۹۸۱ برنامه‌های مقاوم‌سازی را بر اساس یک سیستم طبقه‌بندی سه‌سطحی تکمیل کرده است.

تایشین: سطح اجباری و مبتنی‌بر تقویت سازه‌های بنیادی ساختمان‌ها همچون تیرها، ستون‌ها یا دیوارها است و هدف آن بهبود ساختار و تقویت آن است.

سیشین: سطحی است که برای ساختمان‌های بلند به‌ویژه در شهرها توصیه می‌شود. این سیستم از مجموعه فناوری‌هایی استفاده می‌کند که به‌عنوان ضربه‌گیر عمل کرده و لرزش‌ها را جذب و کنترل می‌کند.

منشین: این سطح شامل روش‌هایی برای جداسازی سازه ساختمان از زمین است که پیشرفته‌ترین و در عین حال گران‌ترین فناوری توصیه‌شده به شمار می‌آید.

اگرچه ساختمان‌های جدید قوانین ساختمانی را رعایت کرده و اقدامات لازم را برای مقاوم‌سازی در برابر زلزله انجام داده‌اند، اما هنوز کارهای زیادی برای انجام دادن وجود دارد. برای مثال، بازرسی انجام‌شده در سال ۲۰۲۱ در توکیو نشان داد که ۹۳ درصد از چهار هزار خانه چوبی ساخته‌شده قبل از سال ۲۰۰۰ به خدمات مقاوم‌سازی با بتن نیاز دارند.

سیستم پیش‌بینی و هشدار

یکی دیگر از جنبه‌های کلیدی سیاست‌های ژاپن آماده‌سازی شهروندان است. بر این اساس، یک سیستم هشدار ملی متمرکز در آژانس هواشناسی ژاپن وجود دارد که به محض تشخیص تهدید احتمالی بیش از پنج ریشتر فعال می‌شود. در این زمان رسانه‌ها به منابع رسمی اطلاع‌رسانی درباره زلزله و اثرات آن تبدیل می‌شوند و مردم برای مقابله با اثرات احتمالی پس از آن، کیت‌های نجات را برای خانه‌های خود تهیه می‌کنند. علاوه بر این، سیستم آموزشی افراد را آماده می‌کند تا بدانند چه کاری باید انجام دهند، شبیه‌سازی‌هایی در مدارس انجام می‌شود تا به دانش‌آموزان آموزش دهند که در صورت وقوع زلزله چگونه رفتار کنند.

استراتژی ژاپن برای مبارزه با بلایای طبیعی

تلاش‌های ژاپن برای مقابله با زلزله موازی با استراتژی ملی برای مقابله با بلایای طبیعی است و شهرهای ژاپن نه‌تنها برای زلزله‌های احتمالی برنامه‌ریزی می‌کنند، بلکه برای سایر حوادث احتمالی نیز آماده می‌شوند. هر سپتامبر، هفته آمادگی برای بلایا برگزار می‌شود تا طی آن اطمینان حاصل شود که ساکنان برای مواجهه با این نوع موقعیت‌ها آماده هستند. چشم‌انداز توکیو برای دستیابی به تاب‌آوری کامل در برابر بلایا تا سال ۲۰۴۰ است که علاوه‌بر زلزله، فوران‌های آتشفشانی، سیل، طوفان، قطع برق و همه گیری‌ها را شامل می‌شود.