الهه جعفرزاده: یکشنبه ۱۵ مرداد ماه، اجرای عملیات تخریب یک ساختمان غیرمجاز و نیمه‌کاره در محله خلازیر در جنوب تهران با حضور عوامل انتظامی و شهرداری تهران، به ریزش همزمان این ساختمان به همراه چند ساختمان مجاور و فوت پنج نفر از افراد حاضر در صحنه انجامید.

به دنبال وقوع این حادثه مرگبار، گروهی از مهندسان و کارشناسان به بررسی دلایل و عوامل دخیل در بروز این اتفاق پرداختند و علاوه بر مستندسازی حادثه، نتایج را به صورت عمومی منتشر کردند تا موارد مهم و ارزشمند حادثه، مورد توجه تمامی کارشناسان، مدیران و مسئولان قرار گیرد.

تحقیقات فوق به کوشش دکتر علی بیت‌اللهی، مهندس مرتضی مهدوی، دکتر بابک قدس، دکتر نگار سودمند و با همکاری مهندس سعیدی و مهندس علیزمانی صورت پذیرفته است.

در همین راستا دکتر علی بیت‌اللهی، عضو هیئت علمی و مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، ماهیت این پژوهش را شرح می‌دهد: «این تحقیقات میدانی به صورت کاملاً مستقل و بدون وابستگی به هیچ نهادی انجام شده است. گروه ما پیرامون مخاطرات شهرسازی مانند فرونشست یا ریزش بناها و ساختمان‌ها به جهت ثبت و بایگانی، از این وقایع گزارش تهیه می‌کند. روال کاری ما اینطور نیست که از سازمان بخصوصی برای این کار دستور بگیریم؛ خوشبختانه در جایگاهی هستیم که با تشخیص اعضا می‌توانیم به نتیجه برسیم که کدام اتفاقات و حوادث ارزش تحقیق، بررسی و تهیه گزارش میدانی را دارند.»

بایگانی و ثبت وقایع؛ هدف اصلی این تحقیقات

بیت‌اللهی با بیان اینکه حوادث مشابه حادثه خلازیر دارای جنبه‌های آموزشی و الگوبرداری است، از هدف اصلی خود برای تهیه گزارش‌های میدانی می‌گوید: «این حادثه و بررسی علل و ابعاد آن، به مثابه یک درس مهم و در عین حال ساده است که ضروری است عوامل اجرایی این عملیات به عنوان یک درس عبرت به آن نگاه کنند و در اقدامات آتی، نکات ایمنی لازم را به کار بگیرند.»

او ادامه می‌دهد: «معمولاً حوادث و سوانح بحران‌زا در کشور ما عمر کوتاهی دارند و میزان توجهات، هم از سوی مسئولان و هم مردم، پس از مدت کوتاهی کاهش می‌یابد و قضیه به طور کل به فراموشی سپرده می‌شود. ما از این جهت که این تجربیات به شهرداران دیگر شهرها و حتی کارشناسان و مهندسان کل کشور منتقل شود، آنها را مستند می‌کنیم که باقی بماند؛ چرا که این رخدادها جنبه درس‌آموزی بسیار زیادی دارد. ما نتایج این تحقیقات را در فضای مجازی به اشتراک گذاشته‌ایم تا مورداستفاده عموم قرار گیرد.

در واقع هدف از انجام تحقیقات اخیر این است که بگوییم در بروز چنین سوانحی همیشه با امورات پیچیده و عجیبی مواجه نیستیم؛ بلکه گاهی مغلوب شرایطی می‌شویم که بسیار ساده و ابتدایی هستند و ساز و کار پیش پا افتاده‌ای دارند.»

عامل اصلی ریزش گسترده ساختمان‌های مجاور در این حادثه چه بود؟

طبق این گزارشات، عامل اصلی فروریزش، تخریب ساختمان اول به روش «کششی» بوده و از طریق کشش به‌وسیله سیم بوکسل بر روی ستون طبقه اول سازه صورت گرفته است که پس از تخریب این بخش، ضربه و جابه‌جایی در سازه‌های مجاور به وجود آمده و منجر به ریزش گسترده و مرگ برخی از افراد حاضر در صحنه شده است.

بیت‌اللهی در این‌باره می‌گوید: «در خصوص شیوه تخریبی که در این پروژه به کار گرفته شد، می‌توان گفت که اگر متصدیان و مجریان عملیات از پیش می‌دانستند که روش کششی سبب واژگونی، برخورد، ضربه ساختمان‌ها به یکدیگر و آسیب به سازه‌های مجاور می‌شود، قطع به یقین قبل از هر اقدامی، منطقه تحت عملیات را خالی از عوامل انسانی می‌کردند.»

او اضافه می‌کند: «هرچند که عامل اصلی وقوع حادثه، برخورد و ضربه ساختمان‌ها به یکدیگر در اثر روش تخریب بوده، اما کیفیت بسیار نازل ساختمان‌ها و به‌ویژه ساختمان فروریزشی، در بروز این حادثه بی‌تأثیر نبوده است.»

تخلیه کامل ساختمان و محوطه آن؛ مهم‌ترین نکته در عملیات تخریب

طبق اعلام کارشناسان و مؤلفان این تحقیق، جان باختن پنج نفر، مهم‌ترین وجه بحرانی حادثه خلازیر است که علت آن، عدم تخلیه کامل محوطه از عوامل انسانی بود.

بنا به گفته بیت‌اللهی، کلیدی‌ترین و در عین حال ساده‌ترین اقدام در تخریب ساختمان‌ها، تخلیه کامل محدوده موردنظر از عوامل انسانی است که متأسفانه در حادثه اخیر، دقت کافی در تخلیه محیط خارجی و فضای اطراف صورت نگرفته است. بی‌تردید جان باختن افراد در حادثه مذکور نیز ناشی از سهل‌انگاری در این زمینه بوده است.

او تأکید می‌کند: «وقتی روش تخریب ساختمان به صورت کششی است، انتظار واژگونی ساختمان و ضربه به ساختمان‌های مجاور بدیهی است و لذا در طی عملیات تخریب به روش کششی، تخلیه کامل محدوده کاری، امری ابتدایی است.»

فراوانی سازه‌های غیرمجاز در منطقه خلازیر، احتمال وقوع مجدد این قبیل حوادث را تشدید می‌کند

در این گزارش ذکره شده که بر اساس مشاهدات صورت‌گرفته و همچنین صحبت با مسئولان ذیربط شهری، می‌توان اینگونه ارزیابی کرد که ساخت و سازهای صورت‌گرفته در این محدوده، غالباً به شکل غیرقانونی و غیراصولی صورت پذیرفته است. همین نکته آسیب‌پذیری قابل‌توجهی را برای سازه‌های این منطقه به همراه داشته و دارد.

به گفته بیت‌اللهی، ارزیابی سازه‌های اسکلت فلزی محدوده مورد نظر، ایراداتی از قبیل ضعف در اجرای اتصالات، عدم تعبیه مهاربند در سازه، حذف دیوارهای طبقه همکف، اجرای ضعیف و یا به دور از ضوابط اجزای مهاربندی و استفاده از قطعات ضعیف در اجزای اصلی برخی سازه‌ها را نشان می‌دهد؛ که مجموعه این عوامل در وقوع اتفاقات مشابه با حادثه اخیر نقش بسزایی دارند.

جرم محسوب‌شدن ساخت و ساز غیرمجاز، راهی تأثیرگذار جهت کاهش اینگونه حوادث است

مؤلفان این پژوهش اعلام می‌کنند که نخستین و مهم‌ترین اقدام در پیشگیری از وقوع این قبیل حوادث، جلوگیری از احداث بنا به صورت غیرمجاز است؛ چرا که تخریب ساختمان‌های احداث‌شده، به‌ویژه در محیط‌های شهری، به منظور مقابله با ساخت و سازهای غیرقانونی کاری بس دشوار و پرریسک است.

این گروه تحقیقاتی، با توجه به مشکلات عدیده و پیچیده تخریب ساختمان‌های فاقد پروانه، اعلام می‌نمایند که اقدام قانونی و حقوقی جهت جرم محسوب‌شدن ساخت و ساز غیرمجاز، یک راه تأثیرگذار جهت کاهش سازه‌های غیرمجاز و حوادث احتمالی ناشی از آن به شمار می‌آید.

امکان تحقیق و بازدید از محل حادثه با اجازه شهرداری

علی بیت‌اللهی در پایان، ضمن تشکر از همکاری و مساعدت سازمان شهرداری تهران، می‌گوید: «سازمان شهرداری تهران با صدور اجازه برای انجام تحقیقات و بازدید از محل حادثه لطف بزرگی در حق ما کرد. هم‌چنین ما از نتایج آزمایشگاه مکانیک خاک شهرداری تهران در تعیین نوع خاک آن محل (خلازیر) استفاده کردیم که در پیش بردن روند تحقیقات مؤثر بود. شایان ذکر است که سایر اطلاعات درج‌شده در گزارش، تماماً حاصل دانش تیمی است.»