نبرد نابرابر شهرهای جهان با فقر و بی‌خانمانی
پدیده بی‌خانمانی در جهانی که شهرها در آن نماد پیشرفت و توسعه هستند، همچون زخمی کهنه بر پیکره جوامع بشری خودنمایی می‌کند. شهرهای مختلف تلاش می‌کنند با شناخت ابعاد مختلف این معضل جهانی، راهکارهایی برای بهبود شرایط زندگی گروه‌های آسیب‌پذیرتر جامعه ارائه دهند.
Admin1
جمع‌آوری آمار دقیق افراد بی‌خانمان کار آسانی نیست، اما آخرین تحقیق جهانی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۵ نشان داد حدود ۱۰۰ میلیون نفر در دنیا بی‌خانمان هستند. بر اساس گزارش سال ۲۰۲۲ این سازمان، حدود ۱.۶ میلیارد نفر به مسکن مناسب و استاندارد دسترسی ندارند که یک میلیارد نفر از آن‌ها در شرایط بسیار بد و در زاغه‌ها به سر می‌برند. بهبود دسترسی همه ساکنان شهری به مسکن مناسب، خدمات اولیه و امکانات رفت‌وآمد، می‌تواند فقر و نابرابری را کاهش دهد و به ایجاد جوامعی هماهنگ، صلح‌آمیز و مرفه کمک کند.
گزارش‌های سازمان ملل نشان می‌دهد بین ۳.۳ تا ۳.۶ میلیارد نفر در شرایطی زندگی می‌کنند که در برابر تغییرات آب‌وهوایی بسیار آسیب‌پذیر هستند. در حال حاضر، بیش از ۷۰ درصد شهرها با پیامدهای زیست‌محیطی، اجتماعی و بهداشتی تغییرات آب‌وهوایی برای جمعیت‌های شهری، زنان، کودکان، سالمندان، افراد دارای معلولیت و آسیب‌پذیرترین افراد جامعه دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
هر سال میلیون‌ها نفر به‌دلیل درگیری‌ها، ناامنی غذایی، بحران آب‌وهوایی و سایر موارد اضطراری، مجبور به ترک خانه‌های خود می‌شوند و با طولانی‌تر شدن بحران‌ها، مهاجران برای مدت طولانی‌تری آواره می‌مانند که این امر، فشار بر شهرها را برای تسهیل ادغام اجتماعی و اقتصادی آن‌ها و همچنین دسترسی پایدار به خدمات افزایش می‌دهد.
مسئله بی‌خانمانی ابعاد گوناگونی دارد؛ از افرادی که شب را در خیابان‌ها و فضاهای عمومی به صبح می‌رسانند تا کسانی که به‌طور موقت در پناهگاه‌های اضطراری اسکان داده می‌شوند. همین تنوع، اندازه‌گیری دقیق و مقایسه آمار مربوط به بی‌خانمانی را در سطح جهانی با چالش روبه‌رو می‌کند.
یکی از مهم‌ترین موانع، تفاوت در تعریف و شیوه اندازه‌گیری بی‌خانمانی در کشورهای مختلف است. این تفاوت‌ها گاهی آن‌قدر زیاد است که حتی مقایسه آمار یک کشور در طول زمان یا بین مناطق مختلف آن نیز دشوار می‌شود. آمارهای موجود به‌طور معمول شامل افرادی نمی‌شود که دوره‌های کوتاه‌مدت بی‌خانمانی را تجربه می‌کنند، کسانی که نزد دوستان و آشنایان می‌مانند، افرادی که در خودروی خود زندگی می‌کنند یا به دنبال دریافت حمایت‌های رسمی نیستند.
در سطح منطقه‌ای، آمار سال ۲۰۲۳ آمریکا نشان می‌دهد حدود ۶۵۳ هزار و ۱۰۰ نفر از جمعیت ۳۳۴.۹ میلیون نفری بی‌خانمان هستند که نسبت به سال قبل ۱۲ درصد افزایش داشته است. نرخ بی‌خانمانی در فرانسه ۳۰۰ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر گزارش شده، در حالی که این رقم در فنلاند کمتر از ۲۰ نفر است. در حدود نیمی از کشورها، بیش از ۱۰۰ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر بی‌خانمان هستند که به معنای بیش از یک نفر در هر هزار نفر است.
کشورهایی همچون هند، پاکستان، نیجریه و آمریکا بیشترین تعداد بی‌خانمان‌ها را دارند. هر کدام از این کشورها با مشکلات و چالش‌های خاص خود روبه‌رو هستند. برای مثال پاکستان با حدود هشت میلیون بی‌خانمان، بالاترین آمار را در جهان دارد.
هند بعد از چین، پرجمعیت‌ترین کشور جهان است و نرخ زاد و ولد طبیعی در آن بسیار بالاتر از چین است. بی‌خانمانی چالش بسیار بزرگی است که هند را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به‌طور عمده ناشی از فقر است که با جمعیت زیاد این کشور تشدید می‌شود. بسیاری از مردم هند برای یافتن فرصت‌های شغلی، به خارج از کشور مهاجرت می‌کنند، زیرا مشکل بیکاری در این کشور بسیار جدی است.
نیجریه پرجمعیت‌ترین کشور در آفریقا است و با معضل همه‌گیری بی‌خانمانی در سراسر کشور روبه‌رو است، به‌طوری که حدود ۴.۵ میلیون نفر از مردم بی‌خانمان هستند و بسیاری دیگر به مسکن مناسب با اساسی‌ترین خدمات دسترسی ندارند. بخش زیادی از مشکل به‌دلیل دسترسی نداشتن به ثروتی است که توسط سایر کشورها یا حتی دولت خودشان مورد سو استفاده قرار می‌گیرد.
ایالات متحده آمریکا با جمعیتی بیش از نیم میلیون نفر بی‌خانمان در هر شب، حتی در مقایسه با کشورهای فقیرتر، یکی از شدیدترین مشکلات بی‌خانمانی را دارد. تعداد بی‌خانمان‌های این کشور هر سال افزایش می‌یابد و بسیاری از آن‌ها در چادرها و پناهگاه‌های موقت زندگی می‌کنند.
راهکارهای مقابله با فقر شهری
فقر و نابرابری شهری، ساکنان شهرها در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. شکاف شهرها در امتداد خطوط اجتماعی، اقتصادی و فضایی، خطراتی را برای ثبات، صلح و توسعه پایدار به دنبال دارد. اقدامات محلی و حکمرانی چند سطحی می‌تواند صدای مردم را در سیاست‌گذاری افزایش دهد و اعتماد، مشروعیت و ثبات را تقویت کند.
هر شهر مشکلات خاص خود را دارد، اما دلایل اصلی فقر و بی‌خانمانی در شهرها به‌طور تقریبی یکسان است. شهرها می‌توانند با مدیریت درست، به‌ویژه در زمینه مسکن، این مشکلات را کم کنند یا حتی از بین ببرند. دولت‌ها و شهرداری‌ها با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای سیاست‌های درست، می‌توانند شرایط زندگی را برای همه شهروندان بهبود بخشند، چراکه بی‌خانمانی فقط به‌دلیل فقر نیست، بلکه مشکلات اجتماعی و فرهنگی هم در آن نقش دارند.
یکی از مهم‌ترین عوامل فقر و بی‌خانمانی، قیمت بالای مسکن است. گزارش‌های اداره آمار اروپا نشان می‌دهد که ۸۲ میلیون نفر در اروپا بیشتر از ۴۰ درصد درآمد خود را صرف مسکن می‌کنند، در حالی که سطح استاندارد آن ۳۰ درصد است. این آمار یعنی بخش زیادی از درآمد مردم صرف تأمین مسکن می‌شود و بخش کمتری برای سایر نیازهای ضروری باقی می‌ماند. هنگامی که قیمت خانه‌ها و اجاره‌ها به‌طور دائمی بالا می‌رود، اما درآمدها ثابت می‌ماند، تعداد بی‌خانمان‌ها بیشتر می‌شود.
دولت‌های محلی نقش مهمی در تأمین مسکن ارزان‌قیمت دارند؛ شاید نتوانند به‌طور مستقیم هزینه ساخت مسکن اجتماعی را تأمین کنند، اما می‌توانند با تسهیل و تسریع روند صدور مجوزها، به ساخت‌وساز خانه‌های ارزان‌تر کمک کنند. سرعت بخشیدن به فعالیت‌های ساخت‌وساز موجب افزایش تعداد خانه‌های موجود در بازار می‌شود و قیمت‌ها را کاهش می‌دهد.
شهرها باید مراقب باشند که قوانین نادرست خانه‌ها را از بازار اجاره خارج نکنند، زیرا این کار موجب افزایش قیمت‌ها و سخت‌تر شدن دسترسی به مسکن می‌شود. برای مثال، بعضی قوانین نادرست ممکن است موجب شود که صاحب‌خانه‌ها تمایلی به اجاره دادن ملک خود نداشته باشند و به این ترتیب تعداد واحدهای مسکونی موجود در بازار کاهش پیدا کند، رقابت برای اجاره آن‌ها بیشتر شود و در نهایت منجر به افزایش اجاره‌بها و دشوارتر شدن شرایط برای گروه‌های کم‌درآمد شود.
مسئولان شهری و دولت‌های محلی می‌توانند با تصویب قوانینی از مستأجران در برابر اخراج‌های غیرقانونی محافظت کنند. دولت‌ها می‌توانند با کنترل قیمت اجاره‌ها، جلوی افزایش بی‌رویه آن را بگیرند. برای مثال، شهر لس‌آنجلس حمایت از مستأجران را بیشتر کرده است تا از آن‌ها در برابر اخراج‌های ناعادلانه محافظت کند.
مشکلات اجتماعی‌فرهنگی همچون اعتیاد هم در بی‌خانمانی نقش دارند. اعتیاد می‌تواند افراد را به سمت رفتارهای پرخطر، از دست دادن شغل و سرمایه و در نهایت بی‌خانمانی سوق دهد. علاوه بر این، مسائل مربوط به سلامت روان، خشونت خانگی و فقدان حمایت‌های اجتماعی نیز می‌تواند افراد را آسیب‌پذیرتر کند و احتمال بی‌خانمان شدن آن‌ها را افزایش دهد. شهرها باید برای مقابله مؤثر با بی‌خانمانی، به این عوامل اجتماعی‌فرهنگی نیز توجه ویژه‌ای داشته باشند و برنامه‌های حمایتی و توانمندسازی جامعی برای افراد آسیب‌پذیر ارائه دهند.
ابتکارات شهرهای مختلف برای کاهش بی‌خانمانی
پروژه «ساخته‌شده برای صفر» که در شهرهای مختلف آمریکا اجرا شده، نمونه‌ای موفق از تلاش برای کاهش بی‌خانمانی در بلندمدت است. این طرح با تمرکز بر جمع‌آوری دقیق اطلاعات افراد آسیب‌پذیر و ایجاد بانک‌های اطلاعاتی جامع، توانسته است رویکردی شخصی‌سازی‌شده در کمک‌رسانی ارائه دهد. به این ترتیب که اطلاعات مربوط به افراد بی‌خانمان، به‌طور مستمر به‌روزرسانی می‌شود و با سازمان‌های دولتی و اجتماعی که در این زمینه فعالیت دارند، به اشتراک گذاشته می‌شود.
تبادل اطلاعات با سازمان‌های مختلف، امکان شناسایی سریع‌تر نیازهای افراد را فراهم و به مددکاران کمک می‌کند تا خدمات و حمایت‌های لازم را متناسب با شرایط ویژه هر فرد ارائه دهند. با اجرای این پروژه، شهرهایی همچون ابیلین تگزاس و برگن نیوجرسی توانسته‌اند تعداد افراد بی‌خانمان را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهند و گامی مؤثر در جهت حل این معضل اجتماعی بردارند.
پروژه «مسکن اول» در اروپا تلاش می‌کند با فراهم کردن مسکن دائمی برای بی‌خانمان‌ها، قدم اول را برای حل مشکلات دیگر همچون اعتیاد، بیماری‌های روانی و بیکاری بردارد. در این روش، خود فرد بی‌خانمان در پیدا کردن خانه مشارکت می‌کند، چون اعتقاد بر این است که هر چه فرد در خانه‌اش راحت‌تر باشد، زندگی پایدارتری خواهد داشت. این روش برخلاف روش‌های سنتی است که ابتدا از فرد می‌خواهند اعتیادش را ترک کند، درمان روانی شود یا شغلی پیدا کند و بعد به او مسکن می‌دهند.
فنلاند توانسته است با اجرای این طرح، تعداد بی‌خانمان‌هایش را کاهش دهد. دولت فنلاند ۲۵۰ میلیون یورو در این پروژه سرمایه‌گذاری کرده و ۳۰۰ مددکار اجتماعی استخدام کرده است. اگرچه این مبلغ زیاد به نظر می‌رسد، اما در واقع با کاهش هزینه‌های خدمات اجتماعی، سالانه ۱۵ هزار یورو برای هر بی‌خانمان صرفه‌جویی می‌شود.
پروژه «اتوبوس برای بی‌خانمان‌ها» که توسط یک سازمان غیردولتی مردم‌نهاد راه‌اندازی شده است، تلاش می‌کند با تبدیل اتوبوس‌های قدیمی به محل اقامت موقت، غذاخوری، کلاس درس و مرکز بهداشتی، بی‌خانمان‌ها را به جامعه بازگرداند. هدف از این طرح کمک به افراد بی‌خانمان برای پیدا کردن شغل و مسکن است تا دیگر به خدمات اجتماعی وابسته نباشند. شهر تریسته ایتالیا به جای پلیس، از روانشناسان و مددکاران اجتماعی برای کمک به بی‌خانمان‌ها استفاده می‌کند تا بدون جرم‌انگاری، مشکل را حل کند.
چین در فقرزدایی موفقیت چشمگیری داشته و با رهایی بیش از ۸۰۰ میلیون نفر از فقر، سهمی فراتر از ۷۰ درصد در کاهش فقر جهانی ایفا کرده است. این کشور توانست ۱۰ سال زودتر از موعد مقرر در دستور کار ۲۰۳۰ سازمان ملل متحد، به هدف فقرزدایی دست پیدا کند و در سال ۲۰۲۰ اعلام کرد که فقر مطلق را در سراسر کشور ریشه‌کن کرده است. چین به‌منظور تثبیت و گسترش دستاوردهای خود در فقرزدایی و ترویج احیای روستاها، از سال ۲۰۲۱ دوره انتقالی پنج ساله را برای مناطق فقیرنشین آغاز کرده است.
در سال ۲۰۲۲، درآمد سرانه روستاییان در شهرستان‌های رهاشده از فقر، ۷.۵ درصد و درآمد خالص سرانه جمعیتی که از فقر نجات یافته بودند، ۱۴.۳ درصد نسبت به سال قبل افزایش یافت، همچنین میانگین رشد سالانه استانداردهای حداقل کمک‌هزینه زندگی شهری و روستایی از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۲ به ترتیب ۷.۶ و ۱۱.۹ درصد بود. رویکرد چین به کاهش فقر بر دو رکن اصلی ایجاد فرصت‌های اقتصادی جدید و افزایش میانگین درآمدها و حمایت هدفمند از مناطق و خانوارهای محروم برای کاهش فقر استوار است.
آینده فقر چه خواهد شد؟
در سال ۲۰۲۱، بانک مرکزی ۳۹ کشور را به‌عنوان کشورهای «بسیار آسیب‌پذیر» معرفی کرد. این کشورها محل زندگی حدود یک میلیارد نفر هستند که ۳۳۵ میلیون نفرشان در فقر شدید زندگی می‌کنند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۳۰، حدود ۳۵۹ میلیون نفر در فقر شدید زندگی خواهند کرد.
احتمال فقیر بودن یا نبودن، بیشتر از هر عاملی، به محل تولد بستگی دارد. پیش‌بینی می‌شود در پنج سال آینده، ۷۸ درصد از کشورهای غیرآسیب‌پذیر به هدف اول توسعه پایدار سازمان ملل متحد یعنی پایان دادن به فقر مطلق برسند، در حالی که فقط ۱۹ درصد از کشورهای آسیب‌پذیر به این هدف خواهند رسید.
مسئله بی‌خانمانی در شهرها اغلب در هیاهوی شهرنشینی سریع و گسترش شهرها گم می‌شود. گسترش شهرها با دور کردن منابع و افزایش فاصله افراد آسیب‌پذیر از خدمات ضروری همچون اشتغال، بهداشت و حمایت‌های اجتماعی، این مشکلات را بدتر می‌کند. به همین دلیل، توجه به مسئله بی‌خانمانی و درک تجربیات افراد بی‌خانمان برای حل این مشکل بسیار مهم است.
