مثلث مرگ آب در کلان‌شهرها

یکی از جدی‌ترین چالش‌های قرن بیست‌ویکم بحران آب است که بسیاری از شهرهای بزرگ جهان را در معرض تهدید جدی قرار داده است. تغییرات اقلیمی، رشد سریع جمعیت، زیرساخت‌های فرسوده و برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی از جمله عواملی هستند که دسترسی پایدار به آب را با خطر روبه‌رو کرده‌اند. در این میان، مفهوم «روز صفر» به‌عنوان نمادی هشداردهنده مطرح شده است.

روز صفر در مدیریت منابع آب به روزی فرضی اشاره دارد که در آن ذخایر آب شهری آن‌قدر کاهش پیدا می‌کند که دیگر فشار و حجم کافی برای رساندن آب به خانه‌ها و کسب‌وکارها وجود ندارد. روز صفر، روزی است که شیرهای آب خشک می‌شوند و زندگی روزمره به‌طور کامل مختل می‌شود. این مفهوم نخستین بار در سطح جهانی با بحران آب کیپ‌تاون در سال ۲۰۱۸ مطرح شد و از آن زمان به یک مدل ذهنی هشداردهنده برای سیاست‌گذاران و شهروندان تبدیل شده است.

عوامل متعددی می‌توانند یک شهر را به سمت روز صفر سوق دهند: رشد سریع جمعیت و افزایش تقاضا، زیرساخت‌های فرسوده یا ناکافی، وابستگی به یک منبع محدود، نشتی‌های گسترده در شبکه و الگوهای مصرف ناکارآمد. با این وجود اگر مجموعه‌ای از اقدامات از مدیریت محلی و فناوری‌های نوین همچون آبیاری هوشمند و تشخیص نشتی گرفته تا تنوع‌بخشی به منابع، صرفه‌جویی و سیاست‌های حمایتی به‌صورت هم‌زمان و هماهنگ اجرا شود، روز صفر قابل پیشگیری است. در ادامه چند شهر معرفی می‌شود که با روز صفر خود روبه‌رو شده یا در آستانه آن قرار گرفته‌اند.

کیپ‌تاون، آفریقای جنوبی

بحران آب کیپ‌تاون در سال ۲۰۱۸ به‌عنوان نخستین تجربه جهانی از روز صفر شناخته شد. این شهر با جمعیتی بیش از چهار میلیون نفر، درگیر خشکسالی‌های متوالی شد که سطح سدها و مخازن اصلی را به پایین‌ترین حد تاریخی رساند. بارندگی در سه سال متوالی کمتر از نصف میانگین بود و منابع سطحی خشک شدند. در چنین شرایطی، مقامات شهری هشدار دادند که اگر روند مصرف ادامه پیدا کند، طی چند ماه شیرهای آب خشک خواهند شد. این هشدار به‌سرعت در رسانه‌های جهانی بازتاب پیدا کرد و کیپ‌تاون به نماد بحران آب شهری تبدیل شد.

شدت بحران کیپ‌تاون به حدی بود که زندگی روزمره مردم تغییر کرد. صف‌های طولانی برای برداشت آب از نقاط توزیع اضطراری شکل گرفت، استخرهای عمومی بسته شدند و فعالیت‌های اقتصادی همچون گردشگری تحت تأثیر قرار گرفت. بسیاری از خانواده‌ها مجبور شدند مصرف روزانه خود را به کمتر از ۵۰ لیتر در روز کاهش دهند که برای شست‌وشو، آشپزی و بهداشت بسیار محدود بود.

نگرانی‌ها به حدی بود که بسیاری از رسانه‌های جهانی کیپ‌تاون را به‌عنوان نخستین کلان‌شهری معرفی کردند که ممکن است شیرهای آب آن به‌طور کامل خشک شود، اما پس از چند ماه، شرایط به‌تدریج تغییر کرد و سطح سدها و مخازن اصلی شروع به افزایش کرد. با گذشت نزدیک به یک سال از اوج بحران، شهر توانست از وضعیت اضطراری خارج شود و خطر «روز صفر» برطرف شد. این تجربه تاریخی کیپ‌تاون را به نماد جهانی بحران آب و هشداری جدی برای دیگر شهرهای بزرگ جهان تبدیل کرد.

مکزیکوسیتی، مکزیک

مکزیکوسیتی سال‌هاست در آستانه روز صفر قرار دارد و بحران آن ابعاد پیچیده‌تری نسبت به کیپ‌تاون دارد. این کلان‌شهر با جمعیتی بیش از ۲۰ میلیون نفر، به‌شدت به سامانه مخازن کوتزامالا و آبخوان‌های زیرزمینی وابسته است. خشکسالی‌های مکرر و تغییرات اقلیمی سطح مخازن را کاهش داده و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی موجب فرونشست زمین شده است. بعضی مناطق شهر سالانه تا ۳۰ سانتی‌متر نشست می‌کنند. این وضعیت نه‌تنها ساختمان‌ها و جاده‌ها را تهدید می‌کند، بلکه موجب ناکارآمدی شبکه آب‌رسانی شده است.

فرونشست‌های مکزیکوسیتی پیامدهای گسترده‌ای دارند؛ خیابان‌ها ترک برداشته‌اند، ساختمان‌ها کج شده‌اند، شبکه‌های مترو با اختلال روبه‌رو شده‌اند، لوله‌های آب شکسته‌اند و خطر سیلاب هنگام بارندگی افزایش پیدا کرده است، زیرا زمین نشست کرده و مسیرهای طبیعی جریان آب تغییر پیدا کرده‌اند. بر اساس برآوردهای موجود، نزدیک به دوپنجم آب توزیعی در شبکه شهری مکزیکوسیتی پیش از رسیدن به دست مصرف‌کنندگان از بین می‌رود و دلیل آن ترکیدگی لوله‌ها، شکستگی اتصالات و فرونشست زمین است که مسیرهای انتقال را دچار آسیب کرده است. این میزان هدررفت در شرایطی که شهر با کمبود شدید منابع روبه‌روست، به‌مثابه یک فاجعه محسوب می‌شود و فشار مضاعفی بر سیستم آب‌رسانی وارد می‌کند.

پیامدهای اقتصادی این وضعیت نیز بسیار سنگین است. زیرساخت‌های فرسوده و آسیب‌دیده نیازمند تعمیرات مداوم هستند و هزینه‌های نگهداری شبکه به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش پیدا کرده است. دولت محلی و شهرداری مجبورند بخش قابل توجهی از بودجه عمومی را صرف ترمیم خطوط لوله، بازسازی خیابان‌های نشست‌کرده و جلوگیری از تخریب ساختمان‌ها کنند. این هزینه‌های هنگفت منابع مالی لازم برای توسعه پروژه‌های جدید و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پایدار را کاهش می‌دهد.

از سوی دیگر، فرونشست زمین خطرات جانبی دیگری نیز به همراه دارد؛ از جمله افزایش احتمال وقوع سیلاب هنگام بارندگی، تخریب جاده‌ها و پل‌ها و تهدید مستقیم ایمنی شهروندان. بحران آب مکزیکوسیتی تنها به کمبود منابع محدود نمی‌شود، بلکه به یک چرخه معیوب تبدیل شده است: هرچه فرونشست بیشتر می‌شود، زیرساخت‌ها آسیب‌پذیرتر می‌شوند و هدررفت آب افزایش پیدا می‌کند؛ هرچه هدررفت بیشتر شود، فشار بر منابع و بودجه عمومی سنگین‌تر خواهد شد. این چرخه مخرب آینده شهر را به‌شدت تهدید می‌کند.

بنگلور، هند

بنگلور، مرکز فناوری هند، یکی از سریع‌ترین رشدهای شهری در جهان را تجربه کرده است. این رشد بی‌برنامه موجب شده است تقاضا برای آب به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کند، در حالی که منابع موجود محدود و آلوده هستند. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، آلودگی رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و مدیریت ناکارآمد شبکه، شهر را در آستانه بحران قرار داده است.

در بسیاری از محلات بنگلور، دسترسی پایدار به آب وجود ندارد و خانواده‌ها ناچارند برای تأمین نیازهای روزانه به تانکرهای خصوصی تکیه کنند. تانکرها آب را از مناطق پیرامونی شهر برداشت و با هزینه‌ای بالا به محلات شهری منتقل می‌کنند. این روند نه‌تنها فشار مالی سنگینی بر شهروندان وارد می‌سازد، بلکه منابع روستایی اطراف را نیز به‌شدت تحت فشار قرار می‌دهد. در کنار این مشکل، آلودگی ناشی از صنایع و فاضلاب شهری کیفیت منابع سطحی را به‌طور چشمگیری کاهش داده است. بسیاری از دریاچه‌های تاریخی و طبیعی بنگلور که زمانی نقش حیاتی در ذخیره و تغذیه آب داشتند، امروز به مخازنی آلوده و بی کارکرد تبدیل شده‌اند.

بحران آب در بنگلور تنها به کمبود کمی محدود نمی‌شود، بلکه با کاهش شدید کیفیت آب نیز همراه است که سلامت عمومی و محیط‌زیست را به‌طور مستقیم تهدید می‌کند. این شرایط نشان می‌دهد که رشد سریع اقتصادی و گسترش بی‌برنامه شهر، بدون توجه به ظرفیت‌های طبیعی و منابع آبی، می‌تواند یک کلان‌شهر پرجنب‌وجوش را به‌سرعت در آستانه روز صفر قرار دهد.

شهرهای در معرض خطر آینده

اگرچه تاکنون فقط چند شهر جهان به روز صفر نزدیک شده یا آن را پشت سر گذاشته‌اند، اما بسیاری از شهرهای دیگر در آستانه این بحران قرار دارند. کلان‌شهرهایی همچون پکن، قاهره، استانبول، جاکارتا، لندن و توکیو با رشد جمعیت، تغییرات اقلیمی و فشار بر منابع طبیعی روبه‌رو هستند و هر لحظه ممکن است به نقطه‌ای برسند که شیرهای آب خشک شود. بررسی وضعیت این شهرها نشان می‌دهد که تهدید روز صفر یک هشدار دوردست نیست، بلکه واقعیتی نزدیک برای میلیون‌ها نفر در سراسر جهان است.

جنوب کالیفرنیا، ایالات متحده

جنوب کالیفرنیا با جمعیتی حدود ۱۹ میلیون نفر در ۶ شهرستان، یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان آب در ایالات متحده است. این منطقه به منابع دوردست همچون رودخانه کلرادو، جریان‌های شرقی سیرا و دلتای ساکرامنتو–سن‌واکین وابسته است، اما تغییرات اقلیمی، کاهش برف‌ذخیره در کوه‌های غرب آمریکا و خشکسالی‌های شدید، این منابع را به‌طور فزاینده‌ای غیرقابل اعتماد کرده‌اند.

در سال‌های اخیر، سطح آب دریاچه‌های مید و پاول که دو مخزن اصلی رودخانه کلرادو هستند، به پایین‌ترین حد تاریخی رسیده است. این کاهش ذخایر نه‌تنها آب آشامیدنی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند، بلکه کشاورزی گسترده ایالت و تولید برق‌آبی را نیز تحت فشار قرار داده است. کشاورزان با کاهش سهمیه آب روبه‌رو شده‌اند و تولید محصولات کشاورزی به‌ویژه سبزیجات و میوه‌های زمستانی کاهش پیدا کرده است. شهروندان نیز با محدودیت‌های مصرف روبه‌رو هستند و بسیاری از محلات مجبور به تغییر الگوهای زندگی روزمره شده‌اند. علاوه بر این، خطر آتش‌سوزی‌های جنگلی به‌دلیل خشکی گسترده زمین‌ها افزایش پیدا کرده و زیرساخت‌های برق‌آبی نیز با کاهش تولید روبه‌رو شده‌اند.

کارشناسان هشدار داده‌اند که اگر روند کنونی ادامه پیدا کند، جنوب کالیفرنیا به روز صفر نزدیک خواهد شد. اگرچه این منطقه تاکنون توانسته است با کمپین‌های صرفه‌جویی و تنوع‌بخشی منابع از رسیدن به روز صفر جلوگیری کند، اما وضعیت همچنان شکننده است و هر دوره خشکسالی شدید می‌تواند دوباره خطر را جدی‌تر کند.

پکن، چین

پکن امروز یکی از بزرگ‌ترین نمونه‌های شهری است که در آستانه بحران روز صفر قرار دارد. این کلان‌شهر با جمعیتی بیش از ۲۰ میلیون نفر، در منطقه‌ای کم‌بارش نسبت به سایر شهرهای کشور واقع شده و منابع تجدیدپذیر آب آن به‌طور جدی محدود است. مصرف سالانه آب در پکن از ظرفیت طبیعی شهر فراتر رفته و همین موضوع موجب شده است برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی به یک روند دائمی تبدیل شود. برداشت گسترده نه‌تنها سطح آب‌های زیرزمینی را کاهش داده، بلکه پیامدهایی همچون فرونشست زمین و افت کیفیت منابع را به همراه داشته است.

رودخانه‌ها و منابع سطحی پکن وضعیتی بحرانی دارند؛ بسیاری از آن‌ها به دلیل آلودگی صنعتی و شهری دیگر قابل استفاده نیستند و از چرخه تأمین آب خارج شده‌اند.، تغییرات اقلیمی نیز شرایط را دشوارتر کرده است؛ بارش‌ها کاهش پیدا کرده و فصل‌های خشک طولانی‌تر شده‌اند، بارش‌های شدید و کوتاه‌مدت نیز به‌دلیل نبود زیرساخت مناسب ذخیره نمی‌شوند و به شکل سیلاب از دست می‌روند. این مجموعه عوامل موجب شده است پکن در وضعیتی شکننده قرار گیرد؛ اگرچه این شهر هنوز به روز صفر نرسیده است اما فاصله‌ای کوتاه با آن دارد.

قاهره، مصر

قاهره به‌طور کامل به رود نیل وابسته است و حیات شهری و کشاورزی آن به جریان این رود گره خورده است. سدسازی‌های بالادست، به‌ویژه سد النهضه در اتیوپی، جریان آب نیل را کاهش داده و نگرانی‌های جدی درباره آینده تأمین آب ایجاد کرده است. رشد سریع جمعیت و افزایش تقاضا فشار مضاعفی بر منابع وارد کرده و چشم‌انداز آینده آب قاهره را تیره کرده است. آلودگی ناشی از فاضلاب و پساب صنعتی کیفیت آب نیل را کاهش داده است و سلامت عمومی را تهدید می‌کند.

توکیو، ژاپن

توکیو با جمعیتی بیش از ۳۰ میلیون نفر یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان آب جهان است. وابستگی به منابع محدود و افزایش تقاضا این شهر را در معرض خطر روز صفر قرار داده است. فشار جمعیتی و صنعتی موجب شده است منابع موجود پاسخگوی نیازها نباشند.، تغییرات اقلیمی و بارش‌های نامنظم آینده تأمین آب توکیو را بیش از پیش نگران‌کننده کرده است.

ترکانا، کنیا

ترکانا دومین شهرستان بزرگ کنیا و در عین حال یکی از خشک‌ترین و آسیب‌پذیرترین مناطق این کشور است. رودخانه‌ها و منابع سطحی این منطقه در سال‌های اخیر با خشکسالی‌های متوالی، خشک شده‌اند و مردم برای یافتن آب مجبورند ده‌ها کیلومتر پیاده‌روی کنند. این شرایط موجب شده است کودکان از مدرسه بازبمانند، دام‌ها تلف شوند و خانواده‌ها برای بقا با مشکلات جدی روبه‌رو شوند. بحران ترکانا بخشی از خشکسالی گسترده‌تر شرق آفریقاست که سازمان ملل آن را «بدترین بحران آب در ۴۰ سال اخیر» توصیف کرده است. میلیون‌ها نفر در ترکانا با کمبود شدید آب و غذا روبه‌رو هستند.

جاکارتا، اندونزی

جاکارتا یکی از سریع‌ترین نرخ‌های فرونشست زمین در جهان را تجربه می‌کند. برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی موجب شده است بخش‌های وسیعی از شهر سالانه تا ۲۵ سانتی‌متر نشست کنند. این وضعیت خطر سیلاب و غرق‌شدن شهر را افزایش داده است و آینده آن را به‌شدت تهدید می‌کند.

لندن، بریتانیا

لندن با زیرساخت‌های قدیمی و افزایش تقاضا در معرض بحران آب قرار دارد. نشتی‌های گسترده در شبکه و وابستگی به منابع محدود، این شهر را در آستانه روز صفر قرار داده است. کارشناسان برآورد می‌کنند که بخش قابل توجهی از آب شبکه پیش از رسیدن به مصرف‌کنندگان هدر می‌رود. این وضعیت در کنار رشد جمعیت و تغییرات اقلیمی، لندن را به یکی از آسیب‌پذیرترین کلان‌شهرهای اروپا در زمینه مدیریت منابع آب تبدیل کرده است.

سائوپائولو، برزیل

سائوپائولو در سال‌های اخیر بارها با خشکسالی شدید روبه‌رو شده است. مخازن اصلی شهر به سطح بحرانی رسیده‌اند و میلیون‌ها نفر با کمبود آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند. بحران آب این شهر به‌طور مستقیم بر زندگی روزمره مردم و فعالیت‌های اقتصادی اثر گذاشته است. کارشناسان هشدار می‌دهند که تکرار خشکسالی‌های شدید می‌تواند این کلان‌شهر را به یکی از نخستین مراکز اقتصادی آمریکای لاتین در آستانه روز صفر تبدیل کند.