روح زندگی به موصل بازگشت

سازمان یونسکو طرح بازسازی شهر موصل عراق را به پایان رساند. در فاصله سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹، گروه داعش بخش‌هایی از عراق و سوریه از جمله شهر موصل را تحت اشغال داشت و طبق برآورد یونسکو، حدود ۸۰ درصد بافت تاریخی موصل در این مدت تخریب شد. این نابودی، آغازگر یکی از بزرگ‌ترین کمپین‌های بازسازی در دهه‌های اخیر با عنوان «احیای روح موصل» بود که از سال ۲۰۱۹ با تلاش‌های گسترده یونسکو برای بازسازی مناظر شهری و بناهای تاریخی این شهر آغاز شد.

در این طرح، سه نماد مهم مذهبی و فرهنگی موصل و ۱۲۴ خانه تاریخی واقع در بخش قدیمی این شهر بازسازی شدند. برنامه بازسازی بر سه محور اصلی شامل بازگرداندن میراث ارزشمند، احیای زندگی فرهنگی و تقویت فضاهای آموزشی استوار بود. در اوایل سپتامبر ۲۰۲۵، نخست‌وزیر عراق سه بنای مهم یعنی مجموعه مسجد النوری، صومعه الساعه و کلیسای الطاهره را به‌طور رسمی افتتاح کرد تا پایان این طرح را اعلام کند.

در کنفرانس بازسازی عراق که در فوریه ۲۰۱۸ در کویت برگزار شد، جامعه جهانی حمایت خود را برای احیای زیرساخت‌های عراق اعلام کرد و ۱۵ کشور و سازمان بین‌المللی با یونسکو در بازسازی موصل همکاری کردند که تأمین مالی اصلی آن از سوی امارات متحده عربی و اتحادیه اروپا انجام گرفت. این پروژه بر بازسازی معماری غنی موصل تمرکز داشت که ترکیبی اصیل از معماری اسلامی و مسیحیت نسطوری و هنرهای تزئینی بود.

معماری موصل با نماهای آجرکاری شده و تزئینات مرمری داخلی، طاق‌های موکارناس (طاق‌های کندوی عسل) و سنگ‌کاری‌های منقوش درها، پنجره‌ها و آرک‌ها شناخته می‌شد. سنگ محلی معروف به «مرمر موصل» نیز به شهر هویتی متمایز داده بود. پس از برداشتن بیش از ۱۲ هزار تن آوار از مکان‌های اصلی پروژه، این مناطق اکنون آماده سکونت و بازدید هستند.

طرح بازسازی موصل همچنین سرمایه‌گذاری‌های مهمی در حوزه آموزش و زندگی فرهنگی از جمله بازسازی حدود ۴۰۰ کلاس درس در استان نینوا، حمایت از جشنواره‌های فرهنگی، ایجاد فضایی برای هنرمندان جوان، افتتاح مرکز اطلاع‌رسانی جامعه در سواحل دجله و برگزاری دوره‌های آموزشی مختلف داشت. برای اجرای این طرح بیش از ۲۸۰۰ نفر در رشته‌های ساخت‌وساز و فنون سنتی همچون کنده‌کاری مرمر و مرمت بناها آموزش دیدند و گواهی‌نامه دریافت کردند. یونسکو در ارائه نتایج این برنامه، همکاری نزدیک با ساکنان و متخصصان عراقی را برجسته کرده است. در ادامه به معرفی پروژه‌های مهم بازسازی موصل توسط یونسکو می‌پردازیم.

مجموعه مسجد النوری و مناره الحدباء

مسجد النوری که در نیمه دوم قرن دوازدهم ساخته شده و همچون مسجد بزرگ موصل، جایگاهی مرکزی در زندگی شهری داشته است، در سال ۲۰۱۷ در جریان عقب‌نشینی داعش با انفجارهای داخل شبستان به‌شدت آسیب دید. نخستین گام‌ها شامل پاکسازی مین‌ها، حذف مواد خطرناک و حفظ عناصر ارزشمند آوار برای بازسازی بود. قطعات نجات‌یافته توسط هیئت آثار و میراث عراق ترمیم و ساختار بنا تثبیت شد. در آگوست ۲۰۲۱، چهار اتاق با کاربرد احتمالی وضوخانه مربوط به قرن دوازدهم کشف شد که در طرح بازسازی جای گرفت. طراحی نهایی بازسازی توسط یک تیمی مصر در می ۲۰۲۲ نهایی شد.

کلیسای الطاهره

این کلیسا که در سال ۱۸۵۹ ساخته و در ۱۸۶۲ افتتاح شده بود، دارای چندین محراب، اتاق ناهارخوری، دو اتاق نگهداری از اشیا مقدس و طبقه میانی در سمت غربی بود که آن را از سایر کلیساهای آن دوره متمایز می‌کرد. در سال ۲۰۱۷ سقف کلیسا فروریخت و بخش‌های زیادی از طاق‌ها و دیوارهای بیرونی تخریب شدند. بازسازی از سال ۲۰۱۹ با برداشت سقف بتنی باقی‌مانده، پاکسازی مین‌ها و تثبیت بنا آغاز شد. بیش از ۶۰۰۰ قطعه با ارزش میراثی جمع‌آوری و بازسازی تخصصی آن تا آگوست ۲۰۲۴ به پایان رسید.

صومعه الساعه و نمازخانه

ساخت صومعه الساعه معروف به صومعه بانوی ساعت از سال ۱۸۶۶ آغاز شد و شامل کلیسا، اقامتگاه‌های حوزه، مدارس، بیمارستان و محل اقامت مأموران مذهبی بود. مدرسه‌ای برای آموزش زنان نیز بعدها به آن افزوده شد. این صومعه که دومین پایگاه چاپ مدرن در بین‌النهرین را داشت، در طول اشغال موصل آسیب دید و بازسازی فعال آن از آوریل ۲۰۲۳ شروع شد. همکاری فرمانداری‌های محلی و دومینیکن به بازسازی و مدرن‌سازی عناصر معماری این مجموعه منتهی شد و ضمن حفظ اصالت، فضاهای داخلی و تأسیسات نمازخانه آن بازسازی شد. برای ارتقای پایداری نیز پنل‌های خورشیدی آن روی سقف نصب شد.

خانه‌های تاریخی

برنامه یونسکو همچنین به بازگشت ساکنان به بخش قدیمی کمک و ۱۲۴ خانه تاریخی را بازسازی کرد که به حدود ۱۷۰ خانواده امکان سکونت می‌دهد. علاوه‌بر تعمیرات اساسی، زیرساخت‌هایی همچون شبکه برق، سیستم فاضلاب، زهکشی، آسفالت معابر و روشنایی عمومی بازسازی شدند. دو خانه سلطنتی تاریخی، سلیمان الصایغ و الزیاده، با تکنیک‌ها و مصالح سنتی مرمت شدند تا اصالت بافت قدیمی حفظ شود. این خانه‌ها تا فوریه ۲۰۲۴ تکمیل و به مالکان بازگردانده شدند و خانه سلیمان الصایغ به موزه تبدیل شد.